Orientalizujące oprawy

także: dywanowe oprawy, islamizujące oprawy

(ang. centre and cornerpieces bindings, franc. à centre et coins reliures, niem. Mittel- und Eckplatten Einbände)

Oprawy europejskie kon. XV – XVII w. z dekoracją wzorowaną lub inspirowaną islamskimi (głównie perskimi i tureckimi) oprawami o charakterystycznej kompozycji opartej na centralnym medalionie (schamsa, giobek), często ujmujących go kartuszach i stylizowanych liściach lilii, oraz narożnych ćwierćmedalionach. Styl ten, rozwinięty w piętnastowiecznej Persji i szybko zaadoptowany w Turcji, zaczęto też naśladować ok. 1500 r. w Wenecji. Obok luksusowych opraw wiernie kopiujących technikę wykonania i formę dekoracji dzieł islamskich (np. oprawy w typie dogale), powstawały tam skromne oprawy o uproszczonej i zredukowanej dekoracji. Pod wpływem weneckim, w ciągu XVI w. charakterystyczne kompozycje z elementami wypełnionymi arabeską i maureską spopularyzowały się w innych ośrodkach włoskich. Z kolei w ramach nurtu italianizującego kompozycje te zyskały popularność we Francji (zwłaszcza w Lyonie), gdzie łączono je z tamtejszymi, specyficznymi formami dekoracji, jak à semé. Równocześnie z procesem rozpowszechniania się o. o. w innych krajach zachodnioeuropejskich następowała ewolucja kształtów oraz ornamentów wypełniających centralne i narożne medaliony: od form wyraźnie islamskich ku coraz bardziej przetworzonym m.in. w oparciu o graficzne wzorniki introligatorskie (pellegrino). Niezmienna pozostawała jedynie ogólna formuła centralnego medalionu i narożnych ćwierćmedalionów, od której zresztą w językach zachodnich pochodzi nazwa tej tego stylu dekoracji introligatorskiej. W 2 poł. XVI w. zyskał on popularność w kręgu niemieckim (np. liczne oprawy dla biblioteki elektora saskiego – Augusta). Tamtejsze dzieła często cechują się znacznym upodobnieniem do wzorów islamskich, jednak z powszechnie stosowanym maureskowo-wstęgowym ornamentem, kopiowanym z dzieł graficznych. Pod koniec XVI w. medaliony z ornamentami islamizującymi coraz częściej zastępowano rozbudowanymi dekoracjami z rollwerkiem i schweifwerkiem, zachowując wszakże ogólny schemat kompozycyjny dekoracji okładzin.

Na przeł. lat 60. i 70. XVI w. styl ten rozpowszechnił się w Rzeczypospolitej, na co wpływały m.in. zależności od introligatorstwa niemieckiego i francuskiego (zwłaszcza za rządów Henryka Walezego), ale też bezpośrednie kontakty z Turcją. W obfitej produkcji rodzimych warsztatów wyodrębniają się z jednej strony „czyste” kompozycje islamizujące (ograniczone do zestawu medalionów) oraz kompozycje urozmaicone radełkowaniami, a nawet gęsto rozsianymi w zwierciadle motywami lilii bądź perełkowaniami w typie à semé. W ciągu 3-4 ćw. XVI w. zmieniała się też moda na ornamenty wypełniające medaliony: oprócz maureski i ornamentu maureskowo-wstęgowego (także z elementami rollwerkowymi), kompozycje rollwerkowo-okuciowe i schweifwerkowe. Na przeł. XVI-XVII w. doszły do nich charakterystyczne ćwierćmedaliony z wizerunkami ewangelistów wskutek oddziaływania tradycji zdobnictwa ksiąg w obrządku wschodnim, zwłaszcza w ośrodkach kresowych.

W 1 ćw. XVII w. zarówno na Zachodzie Europy, jak w Polsce, popularnością cieszyły się pergaminowe lub skórzane oprawy z jedynie centralnym medalionem ornamentalnym, zamiast którego chętnie ukazywano np. romboidalny medalion z wizerunkiem Chrystusa lub superekslibris. Ostatni akord tej tradycji przypadł na 2-3 ćw. XVII w., gdy na barokowych oprawach atlasów niderlandzkich ukazywano centralne i narożne medaliony z ornamentyką floralną lub filigranową.

Do odrodzenia się charakterystycznego układu kompozycyjnego z ornamentyką islamizującą doszło w XIX w. na oprawach wydawniczych. Były to de facto dzieła historyzujące, odwołujące się do wytworów słynnych introligatorni XVI w.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Arabeska
Ćwierćmedalion
Giobek
Kartusz
Maureska
Maureskowo-wstęgowy ornament
Pellegrino
Rollwerk
Schamsa
Schweifwerk
Wzorniki introligatorskie

Grafika

Oprawa z dekoracją orientalizującą, Wenecja, ok. 1552, fot. wg: Goldschmidt 1967, t. 2
Oprawa z dekoracją orientalizującą, 3-4 ćw. XVI w., fot. wg: Voit 2020
Oprawa z dekoracja orientalizującą, Kraków, po 1570 r., BCzart, MNK, Kraków, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa z dekoracją orientalizującą, prawdopodobnie Niderlandy, ok. 1577, fot. wg: www.cyfrowe.mnw.pl
Oprawa z dekoracją orientalizującą, Gdańsk, 1597, BN Warszawa, fot. wg: www.polona.pl