Kartusz
Spis treści
Kartusz
(ang. cartouche; fr. cartouche; niem. Kartusche)
- 1) w sztukach zdobniczych: ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, bądź kompozycji plastycznej (np. malarskiej, rzeźbiarskiej, graficznej). Począwszy od renesansu w introligatorstwie chętnie wykorzystywano jego walory dekoracyjne w wizerunkach herbów (superekslibrisy), postaci (np. popiersia Chrystusa Salwatora), a w mniejszym stopniu →napisów (tzw. kartusze inskrypcyjne). W dziejach sztuki forma k. podlegała ciągłej ewolucji; szczególnie okazałe tworzono w okresie manieryzmu (o formach okuciowo-rollwerkowych a później schweifwerku z groteską). W baroku często przyjmowały formy architektoniczno-ornamentalne (np. małżowionowo-chrząstkowe i regencyjne), w rokoku zaś odznaczały się lekkością i asymetrią rocaille. Na oprawach klasycyzujących rzadko spotykane, odrodziły się na oprawach historyzujących (np. okazały neobarokowy kartusz z herbem Rzeczypospolitej na oprawach paryskich Wincentego Kisiela, z lat 40-50 XIX w.). Do historyzujących form k. niekiedy wracają też introligatorzy XX-XXI w.
- 2) na islamskich oprawach oraz w kobiernictwie tego kręgu kulturowego: prostokątne lub zbliżone do prostokąta pole o prostych-dłuższych i dekoracyjnych-krótszych bokach, mieszczące ornament i kaligraficzne wersety. Regularnie rozmieszczone w obramieniu zwierciadła i zazwyczaj oddzielone mniejszymi elementami zdobniczymi. W 2 poł. XV w. zaadoptowane we włoskim (zwłaszcza weneckim) introligatorstwie. W XVI w. pojawiły się na płn. od Alp, na niektórych orientalizujących oprawach, przeważnie o szczególnie bogatej dekoracji.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Groteska
Historyzujące oprawy
Islamskie oprawy
Małżowinowo-chrząstkowy ornament
Okuciowy ornament
Orientalizujące oprawy
Regencyjne oprawy
Rocaille
Rollwerk
Schweifwerk
Superekslibris
Grafika
Kartusz inskrypcyjny i pusty kartusz na oprawie francuskiej z księgozbioru Th. Mahieu, repr. wg: Sotheby's New York, November 1, 1995
Manierystyczny kartusz z herbem Sebastiana Montelupiego, Kraków, po 1567 r., BWSD Włocławek, fot. P. Kurek
Kartusz inskrypcyjny na oprawie włoskiej, 2 poł. XVI w., repr. wg: Im Zeichen von Anker... 2005
Manierystyczny kartusz z prawdopodobnie herbem Rzeczypospolitej, oprawa z warsztatu Marcantonia Guillery, Rzym, między 1577 a około 1580; PAN BG Gdańsk, fot. A. Wagner
Kartusz herbowy, rollwerkowo-okuciowy, z godłem królewskim Stefana Batorego, przed 1586 r., fot. wg: "Silva Rerum" 1927, V, 1930, tabl. nie num.
Manierystyczny kartusz rollwerkowo-okuciowy, Niemcy, Norymberga, lata 70. XVI w., fot. wg: Außen Ansichten 2006
Manierystyczny kartusz z herbem bpa Karola Ferdynanda Wazy, Płock, Wrocław lub Nysa Śląska, prawdopodobnie 1643 r., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Barokowy kartusz inskrypcyjny superekslibrisu Jeana-Paula Bignona, Francja, ok. 1700, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Kartusz z herbem Ludwika XV, warsztat Antoine-Michel Padeloupa, ok. 1731-1733 r., Bibliothèque nationale de France, Paryż, fot. wg: reliures.bnf.fr
Rokokowy kartusz herbowy Madame de Pompadour, Francja, ok. 1755 r., Bibliothèque nationale de France, Paryż, fot. wg: reliures.bnf.fr
Rokokowy kartusz z herbem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, po 1764 r., BWSD Włocawek, fot. P. Kurek
Klasycystyczny kartusz z herbem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, lata 70-80 XVIII w.
Kartusz herbowy Marii Antoniny na francuskiej oprawie mozaikowej, 1775 r., Bibliothèque nationale de France, Paryż, fot. wg: reliures.bnf.fr
Przypisy
Autor: A.W.
