Monogram

Monogram

(ang. monogram, cypher; fr. monogramme)

Znak złożony z jednej litery lub większej liczby liter, stojących obok siebie lub zakomponowanych w jedną całość. Za m. uważa się też skrót jednego lub większej liczby wyrazów, tworzących np. zdanie lub tytulaturę. Ma charakter →abrewiatury (np. sygli lub suspencji) najczęściej z początkowych liter imienia i nazwiska. Na średniowiecznych oprawach ksiąg liturgicznych ukazywano najczęściej m. imion Jezusa i Maryi. Do upowszechnienia →chrystogramu i imienia Maryi (często pod koroną), wyciskanych z tłoków, doszło na oprawach gotyckich. Inne odnosiły się do nazw miast (np. „W[ratislavia]”) i klasztorów, bądź mają niejasne znaczenie. W XVI w. rozpowszechniły się we Francji m-y ze splecionych inicjałów (tzw. m-y wiązane), wyciskane złotem jako →superekslibris w centrum okładziny lub jako quasi-superekslibrisy zmultiplikowane na okładzinach i grzbiecie, np. w ramach →à semé dekoracji. Równocześnie w całej Europie popularność zyskały tzw. cyfry królewskie, ukazywane samodzielnie lub na godłach herbowych (np. „S[igismundus] A[ugustus]”). W XVI w. rozwinęła się też praktyka →sygnowania opraw przez introligatorów m.in. za pomocą m. Wykwintne formy kaligraficzne, oparte na specjalnych wzornikach, zyskały m-y wiązane na oprawach barokowych w 2 poł. XVII – ok. poł. XVIII w. Przez cały okres nowożytny piękne, splecione formy nadawano też m. imion świętych na złotniczych oprawach. Upodobanie do m. jako eksponowanego motywu dekoracji oprawy cechowało też introligatorów klasycystycznych i empirowych (np. „N[apoleon]”); przez cały XIX w. ujawniało się zaś w m-ch o historyzującej formie splecionych liter, pary inicjałów lub pojedynczego inicjału (często pod koroną rangową) np. o neogotyckim kroju. Koncepcja m. jako znaku i dekoracji oprawy przetrwała do współczesności, zarówno na dziełach artystycznych, jak wydawniczych.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Abrewiatury
Chrystogram
à semé dekoracja
Superekslibris
Sygnatura introligatorska

Grafika

• 

  Monogram wiązany o kaligraficznej formie jako superekslibris na oprawie barokowej, kon. XVII-pocz. XVIII w.

• 

  Monogram wiązany z tzw. cyframi królewskimi Stanisława Augusta Poniatowskiego jako quasi-superekslibris w narożu okładziny, lata 60-80 XVIII w.

• 

  Monogram cesarzowej Aleksandry Fiodorownej st. jako superekslibris na oprawie haftowanej, przed 1860, fot. wg: Гребенюк 2010

Przypisy

1. Przeździecki, Rastawiecki 1853-1855, tabl. nie num.;
2. Schwenke, Schunke 1979, tabl. 278-287,
3. Pirożyński 1986, s. 65-72;
4. Coron, Lefèvre 1995, kat. 25, 55, 104-107 i in.;
5. Słownik 1996, s. 265-266;
6. Tomaszewski 2013, II, kat. IX, XI-XIV, XXII-XXIII i in.;
7. Wagner 2021, s. 53-74.

---

Autor: A.W.