Materiały obleczeniowe opraw
Spis treści
Materiały obleczeniowe opraw
(ang. covering materials, covering, cover, fr. chemise, niem. Umschlag, wł. copertina)
Materiały stosowane do pokrycia okładzin i grzbietu bloku. W większości cechuje je stosunkowa duża wytrzymałość na ścieranie, zginanie, zerwanie, odporność na brud, przeważnie nieprzezroczystość, walory estetyczne. Należą do nich: różne gatunki skór, pergamin, tkaniny, papier, tworzywa sztuczne.
Skóra
Skóry są najwcześniejszym i najbardziej rozpowszechnionym materiałem obleczeniowym książek. Stosowano skóry różnych gatunków zwierząt: cielęce, wołowe, kozie, świńskie, a nawet z dzikich zwierząt (kodeksy karolińskie). Udokumentowany początek skórzanych obleczeń sięga wczesnego średniowiecza. Arabowie przyswoili, udoskonalili, a następnie rozpowszechnili sztukę oblekania opraw ksiąg w skórę, przenosząc ją do nowych ośrodków w Azji, Północnej Afryce i stamtąd do Europy. Stosowano wówczas garbowanie roślinne i mineralne. Najpowszechniej stosowano mocną i grubą skórę bydlęcą, występuje ona w oprawach książek od wczesnego średniowiecza po czasy współczesne (il. 1). Rzemiosło koptyjskie potrafiło doskonale wykorzystać możliwości dekoracyjne tego materiału. Wiadomo, że pierwsze kodeksy koptyjskie i bizantyjskie oprawiane były także w skórę owczą i kozią, a także w skóry cielęce w kolorach brązowym, czerwonym i czarnym. Skóra kozia, jest wysokiej jakości, charakteryzuje ją lekko groszkowane lico. Jako delikatniejsza i bardziej szlachetna niż bydlęca była używana do oprawy książek cenniejszych. Skórę tę, jako materiał obleczeniowy opraw stosuje się nieprzerwanie od XI w. do czasów współczesnych. Skóry kozie barwiono na wiele kolorów, najbardziej powszechne były skóry czerwone (tzw. maroquin), ale także zielone, brązowe i czarne. Skóra cielęca upowszechniła się w oprawach pod koniec średniowiecza (ok. 1450) i od tego czasu jest najpowszechniejszym gatunkiem skóry stosowanym jako materiał obleczeniowym opraw. Skóry te są najczęściej garbowane roślinnie przyjmując różne odcienie brązu. Mają bardzo dobre właściwości wytrzymałościowe, przy jednocześnie gładkim licu, dają się znakomicie tłoczyć, co jest ich wielką zaletą w rzemiośle introligatorskim. Powszechnie stosowano także marmoryzację jako technikę ich zdobienia. W XVII w. pojawiły się w introligatorstwie skóry cielęce zwane rosyjskimi, szczyt ich popularności przypada na XVIII/XIX w. Cechą charakterystyczną tych skór jest zdobienie całej powierzchni małymi rombami. Skóra jelenia, miękko garbowana stosowana była głównie w okresie późnego średniowiecza do opraw tzw. sakwowych i płaszczowych (il. 2). Trwała, gruba i jasna skóra świńska, jako obleczenie książek była bardzo pospolita w XV i XVI w.(il. 3), stosowano ją jeszcze jednak w XVII i XVIII w. zwłaszcza w oprawach niemieckich i francuskich (il. 4). Na przełomie XVIII i XIX w. jakość skóry uległa pogorszeniu, np. maroquin stał się cienki, mniej trwały o chropowatej powierzchni . Nie ulega wątpliwości, że skóra jest najszlachetniejszym i najbardziej trwałym materiałem obleczeniowym okładzin. Pełni ona do dziś pierwszorzędną rolę w tej dziedzinie i wydaje się, że jeszcze długo będzie najbardziej pożądanym materiałem obleczeniowym, niezastąpionym szczególnie w oprawach bibliofilskich (il. 5). Najszlachetniejszą skórą jest skóra kozia, występująca pod różnymi nazwami: safian francuski, maroquin, kordoban hiszpański. Niemalże równie dobre, jako materiał pokryciowy okładzin są skóry cielęce i bydlęce. Nieco gorsze pod względem wytrzymałości i piękna, ale również używane do oprawiania książek są skóry świńskie. Używano również skór owczych i leśnych zwierząt, szybko jednak wyszły z użycia, jako mało szlachetne i o dużo gorszych właściwościach fizycznych. Skóra byłaby do oprawy książek materiałem idealnym, gdyby nie jej kwaśny odczyn. Brak izolacji pomiędzy nią a papierowymi składkami ma fatalny skutek dla tych ostatnich. Bezpośredni kontakt skóry z papierem w grzbiecie lub przy wyklejkach powoduje wiele ubocznych skutków. Przede wszystkim spadek pH papieru, powodujący niekorzystne zmiany jego właściwości fizycznych. Papier żółknie, a nawet brązowieje staje się łamliwy, kruchy, traci swoje właściwości. Ponadto barwniki zawarte w skórze mogą w procesach mokrych, podczas oprawiania zostać uruchomione i migrować w papier (il. 6).
Pergamin
Już w średniowieczu skórę garbowaną chętnie zastępowano pergaminem. Początkowo był to pergamin wtórnie użyty z kart zbędnych rękopisów (il. 7). Zatem pierwotnie pergamin wykorzystano jako materiał obleczeniowy opraw ze względów oszczędnościowych. Najstarsze oprawy pergaminowe (XIII - XV w.) szyte wraz z blokiem książki były nieusztywnione, wiotkie, tworzyły rodzaj koperty z klapką. Zachowało się tych opraw stosunkowo dużo, popularne były zwłaszcza w środowiskach akademickich, co związane było z dogodnością ich przenoszenia (niska waga, doskonała ochrona bloku). W okresie późnego średniowiecza używano chętnie pergaminu do opraw ksiąg archiwalnych, często barwiono go, zależnie od działu akt. Pergaminu używano także jako rodzaj tymczasowej obwoluty, która chroniła blok książki przed zniszczeniem do momentu oprawienia go w trwałą oprawę. W XVI w. wprowadzono oprawę pergaminową w rodzaju obwoluty jako ochronę dla zabieranych w podróż bogato oprawnych książek. W XVII w. pergamin stał się w pełni samoistnym materiałem obleczeniowym opraw. Naciągany był zarówno na tektury - tzw. twarda oprawa (upowszechniona w XVIII w.), ale również przyklejano go bezpośrednio do wyklejki, co obniżało znacznie wagę książki (il. 8). W XVI - XVIII w. bardzo popularne na południu Europy były oprawy pergaminowe z załamanym kantem zachodzącym na krawędzie książki, tzw. yaap (il. 9). Oprawy te były bardzo trwałe i znakomicie chroniły bloki książek przed uszkodzeniami mechanicznymi. W Niemczech i Niderlandach w XVII i XVIII w. pergamin używany na obleczenie był gruby, w kolorze kości słoniowej i polerowany na wysoki połysk (il. 10). W XVII w. chętnie barwiono oprawy pergaminowe na kolor czerwony (il. 11) i zielony (il. 12). Pomysł zaczerpnięto niewątpliwie z archiwalnych ksiąg średniowiecznych, przy czym w tych oprawach kolor pergaminu miał znaczenie wyłącznie artystyczne. Pod koniec XVIII w. angielski introligator James Edwards wprowadził obleczenie z przejrzystego pergaminu, pod który podkładano dowolną ilustrację. Charakterystyczna dla opraw pergaminowych jest stosunkowa niewielka ilość zdobień, wynika to z szlachetności tego materiału i podkreślenia jego pięknej struktury. Najlepsze do opraw były pergaminy cielęce, a następnie kozie. W XIX w. pergamin, jako materiał obleczeniowy opraw wyszedł praktycznie z użycia, stosowano go sporadycznie do opraw bibliofilskich. Pergamin jest pięknym i szlachetnym materiałem obleczeniowym okładzin. Jego zaletą jest wysokie pH, co ma niebagatelne znaczenie w oprawie papierowych bloków. Bezpośredni kontakt materiału obleczeniowego z blokiem, nie skutkuje fatalnymi konsekwencjami, jak to ma miejsce w przypadku skóry garbowanej. Właściwości fizyczne pergaminu są jego wadą i zaletą. Sztywność tego materiału umożliwiła wyeliminowanie z oprawy desek, co znacznie obniżyło wagę książki. Możliwość wykonania trwałych sztywnych zagięć, najpierw klapy, potem [yapp/yappu/japu] było cechą zdecydowanie dodatnią. Zastosowany na trzech krawędziach yapp był znakomitym wynalazkiem, taka oprawa doskonale chroni blok książki. Wrażliwość pergaminu na wahania temperatury i wilgotności jest jego zasadniczą wadą, łatwo ulega on silnym i trwałym deformacjom. To oraz duża podatność mikrobiologiczna niosą ze sobą fatalne skutki, szczególnie w oprawach, w których materiał obleczenia styka się bezpośrednio z papierowym blokiem. Wprowadzenie tekturowych okładzin spełniło rolę izolacji bloku od oprawy oraz ustabilizowało pergamin. Oprawy pergaminowe sztywne z yappem na krawędziach, z jednej strony, znakomicie spełniają swą rolę ochronną, z drugiej - naturalna sztywność pergaminu jest ich wadą. Pergamin użyty jako materiał obleczeniowy niejednokrotnie powoduje silne - przenoszące sie w głab bloku - deformacje okładzin (il. 8), czego nie ma przy elastycznej, miękkiej skórze garbowanej.
Tkanina
Tkaninę, najczęściej jedwabną, obok skóry i pergaminu, stosowano jako materiał obleczeniowy już we wczesnym w średniowieczu. Początkowo blok książki zawijano w tkaninę, później przyklejano do tylnej okładziny. Krawędzie tkaniny ozdabiane były najczęściej frędzlami lub ozdobnym haftem, zatem po rozwinięciu takiej oprawy miało się wrażenie jakby książka leżała na serwecie. Tkaninę stosowano także, obok miękko wyprawionej skóry, do opraw płaszczowych i sakwowych. Używano do tego celu jedwab, aksamit, a nawet dobrej jakości płótna. Tkaniny stanowiły również tło ażurowych ornamentów ze złota, czy srebra pokrywających całe płaszczyzny okładzin (il. 13) . Rozkwit tego rodzaju opraw przypada na wiek XVI. Sporadycznie stosowano tkaninę jako samodzielny materiał obleczeniowy, zdobiono ją wówczas najczęściej haftem lub naszywano perły i szklane paciorki, stosowano też tkaninę wytłaczaną lub gobelinową. W XVI - XVIII w. wśród opraw obleczonych w tkaninę, dużą popularnością cieszyły się tzw. oprawy haftowane. Były to książki obleczone najczęściej w jedwab lub aksamit haftowane kolorowymi nićmi jedwabnymi lub wełnianymi, a nawet złotymi, czy srebrnymi, niejednokrotnie wplatano w deseń małe perełki. Starsze hafty są płaskie, natomiast późniejsze (XVII i XVIII-wieczne) dziergane bardziej wypukłe. W XVII - XIX w. oprawę aksamitną w połączeniu z dekoracją srebrną stosowano najczęściej do modlitewników i śpiewników. W XIX w. obleczenie w aksamit stosowane było w almanachach, albumach, pamiętnikach i jako oprawa książki modnej służącej ozdobie salonów. Jednak w XVII i w XVIII w. książki oblekano sporadycznie w aksamit i tkaninę jedwabną. W latach 1775-80 zaczęto dostarczać do Anglii z Indii Wschodnich nowego materiału obleczeniowego zwanego, od nazwy miasta Kalkuta, kaliko. Dawne kaliko to tkanina powlekana z dwóch stron masą skrobiową, często poprzez wytłaczanie (moletowanie) nadawano jej rozmaitą fakturę. Materiałem tym, ze względu na dobre właściwości wytrzymałościowe i spełnienie oczekiwań estetycznych, coraz częściej, zaczęto zastępować drogą skórę lub słaby pod względem wytrzymałości papier. Niestety upłynęło niemalże ćwierć wieku zanim kaliko przeniknęło z Wysp Brytyjskich na kontynent europejski. Niewątpliwie piękne i wytrzymałe kaliko indyjskie przyczyniło się do wykształcenia opraw płóciennych i półpłóciennych. Tkanina, jako materiał pokryciowy okładzin upowszechniona została w XIX w. Początkowo stosowano ją w oprawach półskórkowych, w których materiałem pokryciowym okładzin był papier, do wzmocnienia ochrony narożników (zamiast skóry). Potem zaczęła coraz częściej zastępować drogą skórę w pokryciach grzbietów książek. W ten sposób upowszechniło się oprawianie w półpłótna, a następnie całe okładziny pokrywano tkaniną. W latach 70-tych XIX w. nastąpił zasadniczy przełom w stosowanych w introligatorstwie materiałach obleczeniowych. Praktycznie tkanina wyparła całkowicie skórę, stosowano ją od tej pory sporadycznie w oprawach bibliofilskich. Oczywiście tkaniny były bardzo różnorodne, zwykłe i apreturowane. Miały także naturalnie zróżnicowany wygląd, co spowodowane było użyciem rozmaitych surowców i zastosowaniem szeregu wynalazków technicznych, np. różna grubość nitek, gęstość, splot, zabarwienie, nadruk, itp. Tkaniny stosowane w XIX w. jako materiały obleczeniowe były wielobarwne i różnorodnie zdobione (moletowane, wytłaczane ślepo, barwnie i folią złotą, drukowane) (il. 14). W powszechnym użyciu były tkaniny powlekane, czyli takie które pokrywano, np. barwną masą skrobiową i moletowano nadając im fakturę, np. skóry. Dla określenia gatunku tkanin stosowanych jako materiał pokryciowy w książkach używa się różnych nazw: ekruda, kaliko, bukram, moleskim, kanafas, i in. Stosowane, jako materiał obleczeniowy opraw tkaniny, były materiałem o niedostatecznie mocnych do tego celu właściwościach. Pierwsze tkaniny obleczeniowe, to przede wszystkim, jak wspomniano, jedwabne aksamity. Pomimo, że stosowane były głównie w oprawach luksusowych zachowały się generalnie w złym stanie, uległy często przetarciu, a wręcz rozdarciu na krawędziach, narożnikach i w miejscach zwięzów (il. 15). Stosowane sporadycznie w XVIII w. zwykłe nieprzeklejane płótna o prostym splocie były bardzo słabym materiałem obleczeniowym, praktycznie nie spełniały swojej roli ochronnej. Płótna te nagminnie odklejały się od książek odsłaniając tekturowe okładziny. Ponadto ich ponure kolory i brak zdobienia obniżały walory estetyczne oprawy (il. 16). Stosowane w XIX w. tkaniny apreturowane były znacznie mocniejsze. Zaobserwowano, że początkowo zaczęto tkaniną zastępować drogą skórę w narożnikach opraw. Brązowa tkanina z wytłaczaną fakturą skóry pod względem wyglądu znakomicie skórę naśladowała. Ustępowała jej jednak w właściwościach wytrzymałościowych, co w tak narażonych na zniszczenie miejscach miało istotne znaczenie. Tkanina ulegała dość szybko przetarciu odsłaniając tekturę, która się rozwarstwiała, osłabiała, a nawet wraz z przyklejoną do niej wyklejką wykruszała odsłaniając kartki bloku. W okresie późniejszym zauważono, zapewne w związku z powyższym, tendencję odwrotną, tj. płócienne lub półpłócienne oprawy wzmacniano w narożnikach cienką skórką.
Papier
W wspomnianych już, a rozpowszechnionych szeroko pod koniec XVIII w., głównie ze względów oszczędnościowych, oprawach typu półskórki, a później półpłótna, popularnym materiałem obleczeniowym okładzin był papier (il. 17). Papier zdobiono w warsztatach introligatorskich. Stosowano w tym celu różnorodne techniki (il. 18). W 1.poł. XIX w. produkowano papiery kolorowe barwione w masie (il. 19). W XIX w. upowszechniły się tzw. papiery galanteryjne kupowane w składach papierniczych, pokrywane masami klejowymi, którym poprzez moletowanie nadawano rozmaite faktury (il. 20). Papier jest materiałem o niedostatecznych właściwościach wytrzymałościowych, z tego względu był rzadko stosowany jako samodzielny materiał obleczeniowy książek. Obecnie jest najbardziej popularnym materiałem obleczeniowym. Używa się w tym celu papierów o specjalnie nadanych im właściwościach wytrzymałościowych. Jest najbardziej dostępnym i najtańszym materiałem.
Inne
- papiery celulozowe i syntetyczne uszlachetnione poprzez lakierowanie lub laminowanie
- papiery barwione w masie i/lub nie moletowane
- papiery powlekane tworzywami sztucznymi pigmentowanymi i/lub nie moletowane
- tkaniny apreturowane masami syntetycznymi i/lub nie kaszerowane papierem
- tkaniny powlekane pigmentowanymi masami sztucznymi i/ lub nie moletowane
- włókniny powlekane
- włókniny lakierowane lub laminowane
- folie z tworzyw sztucznych
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Obleczenie
Okładzina
Oprawa książki
Materiały introligatorskie
Papiery dekoracyjne
Pergaminowe oprawy
Płótna introligatorskie
Skóry introligatorskie
Grafika
il. 1. Przykład miękkiej oprawy skórzanej, skóra bydlęca garbowana roślinnie, atlas sztuczny, XVII w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 2. Przykład zastosowania skóry jeleniej wyprawy tłuszczowej do wykonania oprawy płaszczowej, antyfonarz, XV w., Biblioteka PAN w Gdańsku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 3. Przykład oprawy skórzanej, skóra świńska wyprawy tłuszczowej, rękopis (libri catenata), XV w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 4. Przykład oprawy tzw. mniszej (klasztornej), skóra świńska wyprawy glinowej, stary druk, XVI w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 5. Przykład bibliofilskiej oprawy z XX w. (pracownia R. Jahody), skóra kozia garbowana roślinnie, rękopis A. Mickiewicza, Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 6. Przykład migrowania barwników zawartych w skórze w głąb bloku, skóra bydlęca garbowana roślinnie, stary druk, XVII w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 7. Przykład miękkiej oprawy pergaminowej, wykorzystania wtórnie rękopisu na pergaminie do obleczenia książki (fot. archiwum Katedry Konserwacji-restauracji papieru i Skóry UMK w Toruniu)
il. 8. Przykład miękkiej oprawy pergaminowej, pergamin naturalny, rękopis, XV w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 9. Przykład miękkiej oprawy pergaminowej z japem, pergamin barwiony na kolor zielony, stary druk, XVIII w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 10. Przykład miękkiej oprawy pergaminowej z japem, pergamin naturalny, stary druk, XVIII w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 11. Przykład miękkiej oprawy pergaminowej, pergamin barwiony na kolor czerwony, stary druk, XVIII w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 12. Przykład twardej oprawy pergaminowej, pergamin barwiony na kolor zielony, stary druk, XVIII w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 13. Przykład wykorzystania jedwabnego aksamitu jako tła ażurowych okuć ze srebra i złota, rękopis, XVI w., Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 14. Przykład różnorodnych tkanin (moletowane, wytłaczane ślepo, barwnie i folią złotą, drukowane) stosowanych jako materiał obleczeniowy, druki z XIX w., Biblioteka Uniwersytecka UMK. (fot. J. Czuczko, M. Pronobis-Gajdzis)
il. 15. Przykład zniszczeń o charakterze fizycznym aksamitu jedwabnego zastosowanego jako obleczenie kodeksu, rękopis, XIX w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. E. Jabłońska, M. Pronobis-Gajdzis)
il. 16. Przykład zniszczeń oprawy obleczonej w płótno. (fot. archiwum Katedry Konserwacji-Restauracji Papieru i Skóry UMK w Toruniu)
il. 17. Przykład opraw typu półskórki obleczonych w różnego rodzaju papiery (okładki), druki z XIX w., Biblioteka Uniwersytecka UMK. (fot. J. Czuczko, M. Pronobis-Gajdzis)
il. 18. Przykład wykorzystania do obleczenia książek papierów zdobionych różnymi technikami w warsztatach introligatorskich, druki z XIX w., Biblioteka Uniwersytecka UMK. (fot. J. Czuczko, M. Pronobis-Gajdzis)
il. 19. Przykład wykorzystania do obleczenia książek papierów barwionych w masie, druki XIX w., Biblioteka Uniwersytecka UMK. (fot. J. Czuczko, M. Pronobis-Gajdzis)
il. 20. Przykład wykorzystania do obleczenia książek papierów pokrytych masami klejowymi i moletowanych, druki z XIX w., Biblioteka Uniwersytecka UMK. (fot. J. Czuczko, M. Pronobis-Gajdzis)
Przypisy
- Bieńkowska B., Chamerska H., Zarys dziejów książki, Warszawa 1987.
- Dahl S., Dzieje książki, Wrocław 1965.
- Dubowik H., Dzieje książki i bibiliotek w zarysie, Warszawa 1982.
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971.
- Grycz J., Gryczowa A., Historia książki i bibliotek w zarysie, Warszawa 1959.
- Lewicka-Kamińska A. Dzieje oprawy książkowej w Polsce [w:] Dawna książka i kultura. Wrocław 1975.
- Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002.
- Majkowski Edmund, Oprawy sakwowe. Przyczynek do historji introligatorstwa u schyłku wieków średnich, [w:] Polska Gazeta Introligatorska. Poznań 1931, nr 9, s.117 - 120.
- Rhein A. Das Buchbinderei. Halle 1954.
- Szwejkowska H. książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław 1980.
- Świderkówna A., Nowicka M., książka się rozwija, Wrocław 1970.
- Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Mały słownik encyklopedyczny, [red. J. Celma-Panek, S.Libiszowski], Ossolineum 1986.
Autor: M.P.B.
