Kartusz

Spis treści

(ang. cartouche; fr. cartouche)

1) w sztukach zdobniczych: ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, bądź kompozycji plastycznej (np. malarskiej, rzeźbiarskiej, graficznej). Począwszy od renesansu w introligatorstwie chętnie wykorzystywano jego walory dekoracyjne w wizerunkach herbów (superekslibrisy), postaci (np. popiersia Chrystusa Salwatora), a w mniejszym stopniu →napisów (tzw. kartusze inskrypcyjne). W dziejach sztuki forma k. podlegała ciągłej ewolucji; szczególnie okazałe tworzono w okresie manieryzmu (o formach okuciowo-rollwerkowych a później schweifwerku z groteską). W baroku często przyjmowały formy architektoniczno-ornamentalne (np. małżowionowo-chrząstkowe i regencyjne), w rokoku zaś odznaczały się lekkością i asymetrią rocaille. Na oprawach klasycyzujących rzadko spotykane, odrodziły się na oprawach historyzujących (np. okazały neobarokowy kartusz z herbem Rzeczypospolitej na oprawach paryskich Wincentego Kisiela, z lat 40-50 XIX w.). Do historyzujących form k. niekiedy wracają też introligatorzy XX-XXI w.

2) na islamskich oprawach oraz w kobiernictwie tego kręgu kulturowego: prostokątne lub zbliżone do prostokąta pole o prostych-dłuższych i dekoracyjnych-krótszych bokach, mieszczące ornament i kaligraficzne wersety. Regularnie rozmieszczone w obramieniu zwierciadła i zazwyczaj oddzielone mniejszymi elementami zdobniczymi. W 2 poł. XV w. zaadoptowane we włoskim (zwłaszcza weneckim) introligatorstwie. W XVI w. pojawiły się na płn. od Alp, na niektórych orientalizujących oprawach, przeważnie o szczególnie bogatej dekoracji.