Okucia: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 20:44, 22 sty 2020

Okucia

(ang. boss; fr. boulon, cabochon, clou; niem. Buchbeschlag; wł. Borchia) Okucia są to różnego rodzaju elementy, wykonane z różnych metali i ich stopów, kości słoniowej, rogów zwierzęcych, drewna lub innych materiałów, które zostały przymocowane do okładek kodeksów. Funkcja okuć jest ściśle uzależniona od rodzaju okucia. Zasadniczym celem montowania ich w okładzinach była rola ochronna, a także często estetyzująca. Ta ostatnia szczególnie w oprawach luksusowych, w których całe powierzchnie okładek ozdabiano blachami z metali szlachetnych, ale także w oprawach skromniejszych.

Rodzaje okuć

• guzy
• listwy
• łańcuchy i ich elementy
• okucia centralne
• okucia narożnikowe
• stópki
• tabliczki tytułowe
• zapięcia

Zarys historii

Duże, ciężkie i co istotne bardzo kosztowne obleczone w drogą skórę księgi wymagały zabezpieczenia. Trudno ustalić, kiedy pojawiły się pierwsze okucia i jakie były. Pozostaje faktem, że występowały głównie w Europie i są charakterystyczne dla tego kręgu kulturowego oraz dla terenów objętych wpływem kultury bizantyńskiej. Na ukształtowanie się okuć wpływ miała głównie ich funkcja ochronna, ale także istniejąca od momentu powstania książki tendencja do jej zdobienia. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że wykształciły się one, z pokrywających całą powierzchnię opraw klejnotowych, blach i plakiet. W miarę ustępowania, głównie ze względów wysokich nakładów finansowych, tego rodzaju dekoracji opraw, na plan pierwszy wysuwał się problem zabezpieczenia księgi przed uszkodzeniami mechanicznymi. Każdy jej upadek, ścieranie powierzchni przy przesuwaniu, czy po prostu zwykłym użytkowaniu groziło powstaniem ubytku, zniszczeniem dekoracji, zabrudzeniem. To właśnie stało się powodem wprowadzenia okuć. Narożniki opraw zaopatrywano w ochronne metalowe okucia, czasem umieszczano na środku wmontowane w ozdobne plakiety guzy, które niewątpliwie pełniły funkcję ozdobną ale przede wszystkim chroniły oprawę przed zarysowywaniem się i ścieraniem jej powierzchni. Okucia narożników stosowano w oprawach średniowiecznych, ale także bardzo często i w bardzo różnej formie w XVI w. i XVII w. Sporadycznie spotyka się je jeszcze na pocz. XVIII w., ale głównie przy dużych rozmiarach księgach kościelnych. Inne rodzaje okuć, jak łańcuchy i ich elementy, listwy wzmacniające i zabezpieczające, stopki pełniły wyłącznie funkcję ochronną i stricte użytkową. Zapięcia miały funkcję głównie ochronną, ich zadaniem było uniemożliwianie otwierania się kodeksów i nie dopuszczania w ten sposób do wnikania do wnętrza zanieczyszczeń i powstawania deformacji. Miało to istotne znaczenie w przypadku bloków pergaminowych. Zapięcia utraciły swoje znaczenie, gdy doszło do upowszechnienia się papieru.

Technika wykonania

W przypadku elementów metalowych były one głównie odlewane ze stopów mosiądzu ale także sporadycznie srebra i złota. Do zdobienia stosowano głównie techniki grawerowania, ażuru lub cyzelowania. Płaskim formom nadawano relief, stylizowano w formy wypukłe, u których podstawy umieszczano najczęściej guz. Ażury wypełniano poprzez umieszczenie pod nimi ozdobnych tkanin, papierów, pergaminów (il. 1,2).

Charakterystyczne zniszczenia

Funkcja ochronna była przez okucia spełniana niezależnie od tego, z jakich materiałów były one wykonane. Jednak z biegiem czasu niektóre z nich utraciły swoją pierwotną funkcję, co związane było przede wszystkim ze zmiana sposobu przechowywania kodeksów. W związku z tym często pozbywano się tych elementów. Innym charakterystycznym zniszczeniem jest powstawanie produktów korozji i patyny, które powodowały zniszczenia zarówno opraw, jak i w blokach książek.

Zobacz też

guzy
listwy
łańcuchy i ich elementy
tabliczki tytułowe
okucia centralne
okucia narożnikowe
zapięcia

• 

  il. 1. Pod ażurowe okucie narożnikowe podłożono papier dekoracyjne, Antyfonarz bernardyński, XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego św. Dominika w Świętej Annie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 2. Pod okucia narożnikowe i centralne podłożono malowany na żółto i czerwono pergamin (na tylnej okładzinie kolory zastosowano odwrotnie), Antyfonarz Benedyktyński, właść. Mniszki Benedyktynki w Żarnowcu (fot. G. Nehring)

Przypisy

1. Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
2. Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
3. Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
4. Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
5. Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
6. Luers H., Das Fachwissen des Buchbinders, Stuttgart 1941.
7. Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
8. Scholla A.B., Libri sine asseribus. Zur Einbandtechnik, Formund Inhalt mitteleuropeischer Koperte des 8. bis 14. Jahrhunderts, Braunschweig 1970.
9. Szirmai J.A., *The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 1999.Przypis 1
10. Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.

Autor: MPG