Pergamin: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 00:09, 18 mar 2022

Pergamin

(ang. parchment, vellum, fr. parchemin, vélin, niem. Pergament)

Materiał uzyskiwany ze skóry zwierząt, znany co najmniej od II w. n.e. Jego nazwa pochodzi od miasta Pergamon w Azji Miniejszej, gdzie, według legendy, zaczęto go wytwarzać na skutek embarga na egipski papirus. Stosowany jako materiał pisarski oraz materiał obleczeniowy.

Wytwarzanie pergaminu zaczyna się od moczeniu w wodzie wapiennej, ułatwiającego oddzielenie sierści oraz tłuszczu. Następnie skórę naciągano na ramę i suszono, co nadawało mu sztywności. Gotowy pergamin gładzono pumeksem, a przeznaczony na materiał piśmienny nacierano kredą.

Na potrzeby introligatorskie wyprawiano pergamin dość gruby, wygładzony jednostronnie od lica, natomiast strona mizdrowa pozostaje szorstka i chropowata. Pergamin na oprawy może być wykonywany ze skóry wszystkich gatunków zwierząt, ale najpopularniejszy jest pergamin cielęcy, owczy, jagnięcy i kozi.

Pergamin jest materiałem jasnym, niemal białym, może mieć różne odcienie, od mlecznobiałego, przez kość słoniową, do żółtego lub beżowego, pergamin kozi może być szarawy, nakrapiany. Szczególny typ pergaminu cielęcego, zwany "antycznym" ma ciemne żyłki, które są pozostałością krwi w naczyniach krwionośnych. Pergamin może mieć też wady, takie jak ciemne plamy będące pozostałością po umaszczeniu zwierzęcia, żółtawe lub półprzezroczyste obszary będące skutkiem niedostatecznego odtłuszczenia skóry.

Welin i imitacje pergaminu

Welin to bardzo cienki i delikatny pergamin, biały, jednolicie wyprawiony na obu stronach. Był wyrabiany ze skórek bardzo młodych zwierząt, świeżo urodzonych jagniąt lub nawet embrionów. Był używany do celów piśmienniczych, zwłaszcza na luksusowe modlitewniki (godzinki) w małych formatach oraz na Biblie. W introligatorstwie wykorzystywany sporadycznie, na karty ochronne lub wyklejki.

Produkowano szereg wyrobów papierniczych stanowiących imitację pergaminu:

• papier bez żeberek, tzw. papier welinowy (zwany także welinem);
• papier pergaminowy, czyli półprzejrzysty papier (translucent) wykonywany z mocno zmielonej celulozy lub w drodze impregnacji albo pergaminizacji kwasowej;
• materiał obleczeniowy →igraf;
• papier ozdobny o żyłkowym wzorze →elefantenhaut.

Pergamin w introligatorstwie

W średniowieczu z pergaminu wykonywano miękkie oprawy książek użytkowych i dokumentów, np. ksiąg miejskich rachunkowych, książek szkolnych itp. Popularny wówczas sposób oprawy polegał na przyszywaniu składek do pergaminowej okładki. Bloki wieloskładkowe zszywano ściegiem łańcuszkowym lub wzdłużnym, na grzbiecie podkładano drewniane lub kościane płytki lub kawałki grubej skóry, które zapobiegały przecięciu pergaminu.

Renesans oprawy pergaminowej nastąpił w XVII w. w Niderlandach, a za nimi w Europie północnej, w tym także w Polsce. Opracowano wówczas nowe sposoby wykonywania opraw pergaminowych. Pergamin jest materiałem wysoce higroskopijnym, po nawilżeniu staje się miękki i podatny, jednak po wysuszeniu bardzo się kurczy. Stanowi to poważny problem w wykonywaniu opraw, które mają skłonność do rozchylania się i wypaczania. Stąd popularne były sposoby oprawy miękkiej, w której pergaminu nie naklejano na materiał usztywniający okładki. Połączenie pergaminu z blokiem następowało następowało poprzez zwięzy, przeciągnięte przez pergamin przy grzbiecie, oraz przez przyklejenie zawinięć obleczenia. Współcześnie, introligatorzy wykonujący oprawy pergaminowe kompensują ściąganie pergaminowej obleczenia naklejaniem na spodnią stronę okładki kilku warstw kontry (kaszerowanie).

Pergamin do opraw bywał barwiony na różne kolory, zwłaszcza ceglasty i zielony. Preparowano go także dla uzyskania przejrzystości; wówczas barwną dekorację umieszczano pod pergaminową obłóczką (transparent vellum). Oprawy pergaminowe dekorowano złoceniem, choć złocenie na tym materiale wymaga szczególnych umiejętności. Dlatego też tytulaturę na grzbiecie często wpisywano ręcznie tuszem. Na oprawach pergaminowych wykonywano także dekoracje malarskie, zarówno monochromatyczne - tuszem jak i wielobarwne.

Do wykonywania opraw wykorzystywano także makulaturę pergaminową. Zwłaszcza w dobie reformacji oraz reform soboru trydenckiego niszczono stare księgi liturgiczne, a pergamin przeznaczano na materiał introligatorski. Podobne zjawisko miało miejsce podczas II wojny światowej, gdy materiałem na oprawy stawały się zwoje Tory. Niekiedy oprawiano w makulaturę pergaminową zachowując historyczny zapis, czasem zaś zeskrobywano go, a ślady maskowano farbą.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Palimpsest
Pergaminowe oprawy
Skóry introligatorskie
Transparent vellum
Igraf
Elefantenhaut

Przypisy

1. F. Macchi, L. Macchi, Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 358-360.
2. Jakucewicz S., Papiery ozdobne : (text & cover), Warszawa 2006, s. 21.

Autor: E.P.