Papiery reliefowe metaliczne

Z Leksykon oprawoznawczy
Skocz do: nawigacja, szukaj

Papiery reliefowe metaliczne

(papiery brokatowe, augsburskie, augsburdzkie) (ang. gold embossed papers, brocade papers, Dutch gilt papers, Dutch flower papers, Augsburg embossed papers; niem. geprägtes Brokatpapier, Brokatpapier, Augsburger Papier; fr. papier doré gaufré; wł. carta dorata e goffrata)

Papiery wytłaczane reliefowo z jednoczesnym użyciem płatków metalu (mosiądzu, srebra, złota).

Historia

Wynalezienie papierów reliefowych metalicznych przypisuje się Abrahamowi Meiselowi, który ok. 1690 r. użył miedzianej matrycy i prasy graficznej do tłoczenia i zdobienia folią metalową papieru. Meisel stosował „technikę puzzli”, posiadał pięć zestawów wymiennych motywów dekoracyjnych, których używał do jednej matrycy pokrytej wzorem liści akantu.

Augsbug był głównym ośrodkiem produkcji tego rodzaju papierów dekoracyjnych, dlatego papiery metaliczne zyskały nazwę papierów augsburskich. Na pocz. XVIII w. działali tam Mathias Frölich i Georg Christoph Stoy (il. 1, 2), który przejął po Frölichu oficynę. Inni augsburscy wytwórcy papierów reliefowych metalicznych to Johann Michael Schwibecher (od 1715 r.) i Simon Haichele (od 1740 r.). Najbardziej znana sygnowana praca Schwibechera przedstawia myśliwych w perskich strojach, dzikie zwierzęta i orientalne ptactwo na tle gęstego listowia.

Ok. 1720 r. produkcja papierów reliefowych metalicznych przeniosła się do innych ośrodków, m.in. Fürth i Nordlingen. Wśród pierwszych wytwórców papierów brokatowych w Fürth byli Georg Popp i Johann Köchel. W Strasburgu w 1724 r. przywilej wytwarzania papierów "brokatowych" uzyskał Mathias Blanck (il. 3, 4). Ok. 1730 r. powstały manufaktury w Lipsku i Norymberdze. W Norymberdze działała oficyna Reimund'ów (Johann Michael, Andreas, Paul, Georg Daniel). W oficynie tej chętnie kopiowano i naśladowano kompozycje innych twórców, m.in. opracowane przez Schwibechera sceny polowania, dworskie (il. 5) i inne rodzajowe. Paul Reimund specjalizował się w produkcji obrazków dewocyjnych. Odznaczały się one bardzo wysoką jakością złocenia, szczególnie na tle innych papierów wykonywanych w tej technice.

Od 1749 roku działał w Augsburgu Johann Carl Munck. Z jego manufaktury pochodzą m.in. papiery przeznaczone do elementarza służącego do nauki abecadła oraz cyfr arabskich (il. 6), a także obrazki dewocyjne, które wyróżniały się zastosowaniem rokokowych ornamentów wplecionych w ramki okalające postacie świętych. Papiery Muncka wyróżniały się także formatem i kompozycją dekoracji rozplanowaną celowo z przeznaczeniem na obleczenia książek.

Około 1735 r. papiery reliefowe metaliczne praktycznie wyparły papiery drukowane brązowym werniksem, a technika ich wykonania dotarła także na Wyspy Brytyjskie. Najstarszy znany tam przykład tłoczonego papieru pochodzi z 1763 r. i został wykonany przez Benjamina Moor'a w Londynie. Na Wyspach papiery reliefowe metaliczne znalazły nowe zastosowanie: John Newbery, nazywany współcześnie ojcem literatury dziecięcej, stosował te papiery na okładki swych książek, aby "sprawić dzieciom przyjemność" (il. 7).

Wymowa ideowa

Ze względu na wymowę ideową oraz zastosowanie wśród papierów reliefowych metalicznych można wyróżnić:

  • papier z dekoracją roślinną i wplecionymi w nią postaciami ludzi i zwierząt; papiery takie były bardzo popularne, początkowo służyły jako imitacja drogich tkanin, później używane jako obwoluty lub obleczenia nut, dramatów, pamfletów, broszurek i książek dla dzieci (il. 3, 5, 7)
  • papiery srebrzone na czarnym lub fioletowym tle, służyły do oprawiania mów pogrzebowych, czarny kolor symbolizował śmierć i smutek, a srebro było symbolem vanitas (przemijania) – na początku połyskliwe i piękne, po jakimś czasie utleniało się i ciemniało (il. 8, 9).
  • druki nazywane Bilderbogen, czyli obrazki z postaciami świętych, a także przedstawienia egzotycznych zwierząt, np. słoni, tygrysów (il. 10, 11); te drugie przeznaczone dla dzieci, które chętnie wycinały z nich zwierzęta, dlatego do czasów współczesnych zachowało się bardzo niewiele całych arkuszy.
  • papier o charakterze utylitarnym służył do nauki alfabetu oraz liczb (il. 6); tego rodzaju papier zazwyczaj umieszczano na specjalnej tabliczce.

Opis techniki

Jako podłoża używano papieru pokrytego białkiem jaja lub skrobią, które sprawiało że płatki metalu przyczepiały się do podłoża. Początkowo używano papierów białych, później popularne stało się zamalowywanie podłoża na zielono oraz ozdabianie wzorzyste w technice klajstrowej, drukiem lub z użyciem szablonu. Popularnym, często stosowanym rodzajem tła był wzór składający się z sąsiadujących plam pięciu kolorów: oranżu, żółtego, jasnej zieleni, niebieskiego oraz karminowego. Plamy koloru nie zawsze odpowiadają wzorom reliefowym, ich ułożenie wydaje się przypadkowe, przy czym wiele wskazuje na to, że kompozycja kolorystyczna tła jest cechą typologiczną danego warsztatu.

Miedziane matryce używane do tłoczenia papieru były stosunkowo grube – miały około 6 mm grubości. Wzór wycinano w miedzi tak, jak w drzeworycie, ale jego krawędzie były zaokrąglane, aby pod naciskiem prasy nie przecięły papieru. Matryce były różnej wielkości, ale zazwyczaj ich rozmiar dopasowany był do stosowanych w Europie formatów papieru i wynosił 31 × 40 cm. Z powodu wysokich kosztów sporządzenia płyty miedziorytniczej, wypracowano tzw. „technikę puzzli”, tj. wytwarzaniu matryc z powtarzalnym wzorem, np. liści akantu i wycięciu w nich okrągłych, owalnych lub prostokątnych wnęk, w które można było wkładać wymienne elementy z różnymi wzorami, np. zwierząt, ptaków, amorków lub kwiatów. Oszczędność środków w wyniku użycia tej techniki wynosiła około 400% (il. 12). Zagruntowany i podkolorowany papier był nawilżany, a na jego powierzchni kładziono cienkie płatki metalu, zazwyczaj miedzi lub cyny, rzadziej srebra, wyjątkowo złota. Płatki metalowe były niewielkie, zazwyczaj miały wymiar 8 × 10 cm lub 12,5 × 15 cm. Miedziana matryca przed wykonaniem tłoczenia była lekko podgrzewana. Tłoczenie wykonywano na prasie sztycharskiej pod równomiernym i silnym naciskiem. W miejscu nacisku matrycy płatek metalu przywierał do podłoża.


Papiery reliefowe metaliczne często są mylone z papierami drukowanymi farbami na bazie werniksu zawierającymi sproszkowany metal. Oba rodzaje papierów są bardzo podobne zarówno pod względem wyglądu techniki, jak i motywów dekoracyjnych. Tym, co je odróżnia jest technika wykonania, w tym sposób opracowania powierzchni. Papiery drukowane charakteryzują się gładką powierzchnią, zaś papiery wytłaczane mają powierzchnię reliefową.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Papiery dekoracyjne
Papiery metaliczne
Papiery wytłaczane
Żałobne oprawy

Grafika

  • il. 1. Papier dekoracyjny sygnowany: C. STOY ze zbiorów Biblioteki w Tuluzie.

  • il. 2. Papier dekoracyjny sygnowany C. STOY ze zbiorów Biblioteki w Tuluzie.

  • il. 3. Metaliczny wzór na białym tle opracowany przez Mathiasa Blancka

  • il. 4. Ten sam wzór, co na il. 3 na tle pokolorowanym przez szablon.

  • il. 5. Papier dekoracyjny sygnowany AUGSPURG BEY GEORG REYMUN[D].

  • il. 6. Papier dekoracyjny z wytwórni Johana Carla Muncka, ok. 1750 r.

  • il. 7. Książka dla dzieci "The History of the Little Boy Found under a Haycock" wyd. w Londynie w wydawnictwie Newber'ego. Widok przedniej okładki.

  • il. 8. Papier dekoracyjny reliefowy metaliczny brokatowy, obleczenie; użycie obleczenia w kolorze czerni związane jest z żałobnym charakterem utworu; Mathias Blanck, Strasburg, 1 poł. XVIII w. (fot. E. Siemieniako)

  • il. 9. Papier dekoracyjny reliefowy metaliczny, brokatowy, obleczenie; użycie obleczenia w kolorze fioletu związane jest z żałobnym charakterem utworu; Michael Reimund, Augsburg. I poł. XVIII w. (fot. E. Siemieniako)

  • il. 10. Papier dekoracyjny, tzw. Bilderbogen przedstawiający egzotyczne zwierzęta, wykonany z użyciem srebrnego metalu na pomarańczowej podmalówce.

  • il. 11. Papier dekoracyjny, tzw. Bilderbogen przedstawiający egzotyczne zwierzęta, wykonany z użyciem złotego metalu na niebieskim tle.

  • il. 12. Papier dekoracyjny wykonany matrycą opracowaną w „technice puzzli”. W obszarze gałązki widoczne jest przesunięcie wymiennego elementu matrycy.

Przypisy

  1. Cloonan M. V. Early bindings in Paper a Brief History of Hand-Made Paper-Covered Books with Multilingual Glossary, 1990, s. 68.
  2. Decorative Endpapers, “The Victoria and Albert Color Books”, Nowy Jork, 1986, s. 9-11.
  3. Dossie R., Memoirs of Agriculture, and Other Economical Art, Londyn, 1767, s. 17.
  4. Foot M. M., A History of Bookbinding as a Mirror of Society, Londyn, 1998, s. 30.
  5. Hagebrock Mathias, Brokatpapier – „Puzzeln” im Pragedruck. Eine Bislang unbekannte Verfachten Sweise bei der Brokatpapier herstellung um 1700, „Journal für Druckgeschichte”, (2002), Neue Folge 8, nr 2, s.48-49.
  6. Haemmerle A. von, Agsburger Buntpapier, „Viertel Jahreshefte zur Kunst Und Geschichte Augsburg 3”, 1937-1938, s. 133 – 179.
  7. Haemmerle A. von, Buntpapiere: Herrkomen, Geshichte, Techniken, Beziehungenzur Kunst, Monachium, 1961, s. 120-128.
  8. Kromp D., Bunt(es) Papier [2018] źródło: https://ilab.org/sites/default/files/catalogs/files/Bunt(es)_Papier_1.pdf [dostęp: 01. 07. 2018 r.], s. 55.
  9. Loring R., Decorated Book Papers, Cambridge, 1973, s. 52-54, 60.
  10. Macchi Federico, Macchi Livio, Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 67.
  11. Marks P. J. M., An Anthology of decorated papers: a Sourcebook for designers, Londyn, 2015, s.99.
  12. Porck H. J., Identification of Brocade Paper, a New Fingerprint Technique, „IPH Congress Book” 12/1998, s. 37 – 39.
  13. Siemieniako E., Praca magisterska teoretyczno-badawcza: Dekoracyjne papiery ręcznie wykonywane stosowane w oprawach książek od XV do XVIII w. Katalog zbiorów papierów dekoracyjnych w oprawach książek Biblioteki Kórnickiej PAN, wydruk komputerowy,(promotor: M. Pronobis-Gajdzis), UMK, Toruń 2018, s. 55-65.
  14. Voorn H., The Dutch Papers in the Collection of the Royal Library in the Hague, „IPH yearbook”, 1986, s. 155 – 160.
  15. Windyka T., Papiery wzorzyste. Katalog zbiorów Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju, Duszniki Zdrój, 2002, s. 298.
  16. Windyka T., Przyczynek do dziejów technik zdobienia papierów w: „Rocznik Muzeum Papiernictwa” t. I, 2007, s. 29 – 30.
  17. Wolfe R. J., Der vollkommnePapierfärber = The accomplished paper colored: a facsimile reproduction and translation into English of the earliest extant German treatise on paper marbling and decoration together with an introductory discussion of the earliest specialized literature in Germany on the marbling and decoration of paper, New Castle, 2008.
  18. Wolfe R. J., Marbled Papers: Its History, Techniques and Patterns, Filadelfia, 1990, s. 22-23.

Autor: M.P.B.

Źródło: „http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php?title=Papiery_reliefowe_metaliczne&oldid=17688”