Obwoluta
Spis treści
Obwoluta
(łac. obvolvo – okrywam, ang. dust jacket, fr. chemise, jaquette, niem. Schutzumschlag, Buchumschlag)
Ochronna "koszulka" nakładana na książkę, nie połączona trwale z kodeksem. Jej celem jest ochrona oprawy lub książki jako całości. Współczesne obwoluty wydawnicze mają też funkcję zdobniczą i reklamową. Obwolutę mogą mieć zarówno oprawy twarde, jak i miękkie. Na przestrzeni czasu obwoluty przyjmowały różną formę i były sporządzane z różnych materiałów. Wykonywano je na kilka sposobów: albo miały one skrzydełka na przednich krawędziach albo ze wszystkich stron, albo też na przednich krawędziach wykonywano rodzaj kieszonki, w którą wsuwano okładki (obwoluta kieszeniowa).
Obwoluta ochronna
Stosowana do zabezpieczania opraw książek przed zniszczeniem. Obwoluty ochronne wykonywane z papieru (tzw. okładanie książek) były dawniej powszechne zarówno w wypożyczalniach książek jak i w zastosowaniu prywatnym (książki szkolne, zeszyty, księgi biurowe itp.). Najczęściej stosowano szary papier pakowy, do okładania zeszytów i książek szkolnych używano papierów wzorzystych a także specjalnych, plastikowych okładek. Współcześnie rzadziej stosuje się okładanie książek, okładanie ksiąg w papierowe obwoluty ochronne praktykowane jest w księgozbiorach zabytkowych i archiwach. Niektóre biblioteki publiczne okładają książki w obwoluty z folii z polichlorku winylu (PCV) lub polietylenu, lub też stosują samoprzylepną folię PCV. W warunkach domowych na obwoluty wykorzystywany jest niepotrzebny papier, np. stare gazety czy czasopisma.
Historycznie obwoluty sporządzano także z innych materiałów. Zdarzały się obwoluty płócienne, zszywane. W XIX wieku wykonywano ozdobne obwoluty służące do ochrony okładki podczas lektury. Wykonywano je np. z wytłaczanej skóry lub z tkanin, w tym kosztownych materii lub tkanin ozdabianych haftem.
Obwoluta tymczasowa (zabezpieczająca)
Prowizoryczna ochrona luźnych, nieoprawionych bloków, zbiorów kart lub dokumentów. Stosowana była już w kodeksach średniowiecznych jako tymczasowe zabezpieczenie bloków, najczęściej wykorzystywano w tym celu pergamin (także wtórnie). Obecnie jest to najczęściej arkusz papieru lub kartonu, w którym jak w tece, umieszcza się blok książki. Czasami dla dodatkowego zabezpieczenia przed zagubieniem zawartości całość obwiązywano sznurkiem lub nasuwano papierową opaskę.
Obwoluta wydawnicza
Jednolita dla całego nakładu ochrona okładki, pełniąca także funkcję reklamową. Obwoluta wydawnicza jest równa wysokości okładek, ale znacznie od niej szersza o tzw. skrzydełka (zakładki), które są zagięte do wnętrza okładek. Obwoluty wykonywane są z grubszego papieru, choć zdarzały się także obwoluty ochronne z cienkiej bibułki, celofanu oraz astralonu. Obwoluty wydawnicze zawierają tytulaturę, nazwisko autora, czasem nazwę i sygnet wydawnictwa. Na skrzydełkach oraz na tylnej stronie obwoluty mogą znajdować się teksty informujące o dziele i autorze oraz materiały reklamowe, zarówno dotyczące książki, autora jak i firmy wydawniczej i jej innych publikacji. Obwoluty odgrywają rolę w prezentacji dzieła potencjalnym nabywcom, dlatego mają atrakcyjny wygląd: są kolorowe, ilustrowane, wykonane według projektu grafika.
Początki stosowania obwolut wydawniczych sięgają drugiej ćwierci XIX w. i mają związek z upowszechnieniem płótna jako materiału obleczeniowego okładek. Płótno było mniej trwałe od skóry, mniej odporne na zabrudzenia, kurz, blaknięcie. Pierwotnie obwoluty traktowano jako obiekt tymczasowy, przeznaczony do usunięcia, pełniły jedynie funkcję ochronną, nadruki służyły tylko identyfikacji dzieła (tytulatura). Najstarsza znana obwoluta towarzyszyła londyńskiemu The Keepsake z 1832 r. Dopiero w końcu XIX stulecia zyskały warstwę ilustracyjną, najczęściej będącą odwzorowaniem kompozycji okładki. Gdy w wieku XX dekoracja płóciennych okładek ulegała redukcji, zwłaszcza pod wpływem modernizmu i funkcjonalizmu lat 20. XX w., obwoluty przejęły funkcję reklamową. Mają odrębny od okładki projekt i często bardzo efektowną formę.
Podczas nadawania książkom trwałych opraw bibliotecznych usuwano zazwyczaj obwoluty, podobnie jak kartonowe okładki i dlatego zachowało się ich niewiele. Na ogół są dość zniszczone, podarte, zabrudzone, ze śladami zacieków, gdyż chroniąc oprawę przyjmowały na siebie niszczące oddziaływania, na które nie był przygotowany słaby i delikatny materiał papierowy.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Wydawnicze oprawy
Grafika
Obwoluta ochronna płócienna na okładce księgi archiwalnej
Nietypowa obwoluta wydawnicza z zawinięciami ze wszystkich stron
Półobwoluta na druku bibliofilskim, nie zakrywająca całej powierzchni okładki
Przypisy
- Dunin J., Rozwój cech wydawniczych polskiej ksiązki literackiej XIX-XX wieku, Łódź 2018; s. 150-170.
- Rzewuski K., Księgoznawstwo, Warszawa 1987, s. 213.
- Wiankowska-Ładyga Z., Porządek książki cz. 2, "Wydawca" 1998, nr. 1, s.32.
- Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo, Ossolineum 1986, s. 115-116.
- Tomaszewski J., Oprawy haftowane i tekstylne z XVI-XIX wieku w zbiorach polskich, Warszawa 2013, t. 2, Katalog opraw haftowanych, s. 190-191, 220-221.
- Tanselle G.T., Book-Jackets. Their history, forms and use, Charlottesville 2011.
Autor: M.P.B., E.P.
