Kompaturka

Kompaturka

(kompatywka, sklejka, sklejanka) (ang. pasteboard; fr. plat plat interieur, niem. Zusammenpappen, Innendeckel, wł. contropiatto)

Termin pochodzący z jęz. łacińskiego (compactio - spojenie) na szczególny rodzaj okładzinówek powstałych przez sklejenie kartek papieru (początkowo papirusu). Ilość kartek mogła być bardzo różna, od kilku do kilkunastu. Najczęściej była to makulatura z oficyn drukarskich (nadbitki, nieudane druki), ale także dawne rękopisy. Kompaturki były zazwyczaj wytwarzane w warsztatach introligatorskich na własne potrzeby. Zdarzało się, że właściciel książki dostarczał introligatorowi makulaturę na wytworzenie okładzin. Zapewne w ten sposób w oprawach ksiąg Mikołaja Czepla znaleziono zbiór kilkudziesięciu listów adresowanych do niego, jak i jego własne zapiski. Z tego powodu kompaturki mogą być źródłem cennych znalezisk. Kompaturki charakteryzują się wieloma pozytywnymi cechami, przede wszystkim, w porównaniu z drewnem, były wykonane z materiału tańszego, bardziej dostępnego, łatwiejszego w obróbce. Ponadto, zastępując w okładzinach deski, znacznie obniżyły wagę książki i umożliwiły głębszy relief tłoczeń.

Historia

Pierwsze kompaturki zidentyfikowano we wczesnych kodeksach koptyjskich z III w. Posiadały one okładziny sporządzone ze sklejonych kart papirusowych. W kodeksach islamskich od X w. na materiał okładzinowy stosowano sklejone karty papierowe, a od XII w. stały się one jedynym materiałem okładzin, niemalże całkowicie wypierając okładziny drewniane. Europejskie warsztaty introligatorskie zaczęły stosować kompaturki pod wpływem arabskim, a najwcześniejszym ich śladem są oprawy rękopisów z biblioteki papieskiej w Awinionie (ok. 1369). Popularność tego rodzaju opraw związana była również z rozwojem produkcji papieru.

Pierwsze europejskie kompaturki w książkach drukowanych zostały zidentyfikowane w oprawach z l. 70. XV w. z Hiszpanii i Włoch, stosowano je również w Saksonii. Z całą pewnością były też wykorzystywane w warsztacie introligatorskim działającym przy oficynie wydawniczej Aldusa Manutiusa w Wenecji. Kompaturki używano do czasu rozpowszechnienia się tektury, w Polsce najintensywniej stosowano je w l. 1510 - 1570. W tańszych oprawach książek były używane z powodzeniem do XVIII/XIX w.

Najbardziej znane odkrycia w kompaturkach

• Europa
  • E. Ranke, 1856 r.: fragmenty najstarszego łacińskiego przekładu "Biblia Itala";
  • G. Zedler 1901 r.: "Tablice Astrologiczne na l. 1448-1478";
  • Włochy 1962 r.: autograf listu Boccaccia z 1366 r.
• Polska
  • J. S. Bandtkie l. 20. XX w.: fragmenty korektowych arkuszy ksiąg liturgicznych "Triod Postnaja" i "Czasosłowu", druk Szwajpold Fiol, Kraków ok. 1490 r.;
  • K. Piekarski 1. poł. XX w.: fragmenty dialogów M. Reja, najstarsza mapa Polski;
  • Biblioteka Jagiellońska 2. poł. XX w.: nieznane wydanie "Żywotu Józefa" M. Reja, "Hortulus Polski" z ok. 1527 r., "Muza polska" H.S. Lubomirskiego , "Dworstwo obyczajów" Erazma z Rotterdamu w tłum. Klonowica;
  • Katowice 2015-2016: teksty XVII-wiecznych kazań w języku polskim, niemieckim, łacińskim, czeskim; prywatna korespondencja duchownych śląskich; fragmenty rachunków archiprezbiteratu wodzisławskiego odkryte w Księdze metrykalnej z Mszany (1638-1775).

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Makulatura w oprawach
Konserwacja-restauracja zabytkowych kodeksów

Grafika

• 

  il. 1. Kompaturka. Nadbitki z drukarni użyte jako materiał okładzin w oprawie starego druku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 2. Kompaturka. W miejscach ubytków w obleczeniu wyraźnie widoczne jest, że okładzinę stanowi kompaturka; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)

• 

  il. 3. Kompaturka. Okładzina wyciągnięta w trakcie demontażu oprawy; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)

• 

  il. 4. Kompaturka. Kartki stanowiące materiał okładzin po konserwacji-restauracji; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)

• 

  il. 5. Kompaturka. Kartki stanowiące materiał okładzin po konserwacji-restauracji, przygotowane do reintegracji oprawy; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)

Przypisy

1. Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 90.
2. Tajemnice kompaturek. Księga metrykalna z Mszany (1638-1775)[red. Joanna Miozga], Katowice 2016.
3. Zawisza A., Kompaturki - nowe podejście do problemu, [w:] Notes Konserwatorski nr 15, Warszawa 2012, s. 149 - 155.

---

Autor: M.P.B.