Filigran

Filigran

(z łac. filum - nić, granum - ziarno; ang. watermark; fr. filigrane, niem. Filigrane)

Jasny znak, dostrzegalny w przezroczu papieru, powstały w jego strukturze, będący śladem umieszczonego na sicie papierniczym metalowego znaku/ornamentu utworzonego z wygiętego drutu, rzadziej wyciętej blaszki.Termin zaczerpnięty ze złotnictwa.

Historia

Filigrany zaczęto stosować we Włoszech już w średniowieczu celem zamierzonego znakowania papieru. Przyjmuje się datę 1282, jako datę wprowadzenia w Fabriano znakowania papieru filigranami. Istotny był aspekt "dochodzenia prawdy" poprzez badanie filigranów w sądownictwie, a także w działalności antykwariuszy gromadzących i sprzedających stare druki, rękopisy i dzieła sztuki na papierze. Druciki były początkowo przytwierdzane do sita jeszcze cieńszymi drucikami, a od 1825 r. zaczęto je przylutowywać. Od 2 poł. XIX w. elementy te wytwarzano techniką galwaniczną, umożliwiającą powtarzalność znaków. W XVIII w. zaczęto stosować tzw. filigran liniaturowy pokrywający całą powierzchnię arkusza i ułatwiający pisanie. Pod koniec XVIII w. zaczęto dość powszechnie przytwierdzać do sita cienkie blaszki, które tworzyły rozjaśnienia niekonturowe, był to tzw. filigran pełny. W poł. XIX w. blaszki te zaczęto wycinać przy pomocy urządzeń, co uczyniło ten rodzaj filigranu powtarzalnym. Po I wojnie światowej zaczęto stosować filigran konturowy pokrywający całą powierzchnię arkusza. Nie był on już zatem wyłącznie znakowaniem papieru, a stanowił jego swoistą dekorację.Papiernicy znakowali filigranem swoje wyroby głównie ze względów komercyjnych. Filigran niekoniecznie świadczy o wysokiej jakości papieru. W okresie późniejszym, z tego powodu filigrany powielano, zmieniając w nich jedynie drobne szczegóły. Praktyki te miały miejsce w odniesieniu do najbardziej popularnych papierów. Zarządzenia formalizujące znakowanie papierów nie zawsze były przestrzegane. Wymóg stosowania filigranu pomocniczego w postaci daty produkcji papieru miał utrudniać te praktyki.

Rodzaje filigranów

• konwencjonalne - nie odnoszące się do konkretnej papierni, powtarzają się przez naśladownictwo w różnych krajach przez dłuższy czas; często wykorzystują motywy sakralne (baranek, madonna, anioł, kielich, ryba) oraz niesakralne, np. głowa wołu;
• heraldyczne - w sposób wyraźny i jednoznaczny określają właściciela papierni, a zwłaszcza właściciela gruntu, na którym ona funkcjonowała, nawet jeśli nie była jego własnością; filigran heraldyczny do końca XVIII w. stanowi charakterystyczną cechę papiernictwa polskiego;
• z inicjałami literowymi lub napisami stanowiącymi integralną część filigranu;
• główne i pomocnicze, tzw. nietypowe - zazwyczaj na jednej połowie arkusza zamieszczony jest znak główny - heraldyczny, na drugiej znak pomocniczy - napis, na ogół z nazwą papierni, inicjałami właściciela;

Niektórzy z badaczy proponują także klasyfikację filigranów wg przedstawień, dzieląc je na rodziny, klasy, grupy, typy, warianty, inni proponują podział chronologiczny, dzieląc je na 3 okresy: do 1450, 1450 - 1600, po 1600. Podział filigranów może także dotyczyć techniki ich wytworzenia, np. konturowe (doszywane, drutowane, lutowane),pełne itp.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Filigranistyka
Papier
Papier ręcznie czerpany
Papier ręcznie czerpany żeberkowy
Papier ręcznie czerpany welinowy
Znak wodny

Przypisy

1. Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 196-197, 324-336.
2. Faber W., Sztuka znaku wodnego, Warszawa 2010, s. 9-16.

---

Autor: M.P.B.