Papier ręcznie czerpany welinowy
Spis treści
Papier ręcznie czerpany welinowy
(ang. handmade wove paper; fr. velin; niem. Velinpapier)
Papier ręcznie czerpany na sicie tkanym z drutu, nie wykazujący znaku wodnego sita i charakteryzujący się - w porównaniu z papierem ręcznie czerpanym żeberkowym - znacznie gładszą powierzchnią. Pozbawiony żeberek papier początkowo traktowano jako imitację pergaminu, stąd jego nazwa (fr. velin to nazwa najdelikatniejszego pergaminu).
Historia
Wynalazku sita tkanego z drutu dokonał James Whatman (Starszy) najprawdopodobniej w 1756 r., a może już w 1754 r. Wynalazek miał ścisły związek z drukowaniem wklęsłym. Technika ta wymaga jak najściślejszego przylegania papieru do metalowej matrycy z grawerunkiem wypełnionym farbą drukarską. Papier żeberkowy z rozwiniętym reliefem powierzchni nie spełniał tych oczekiwań, gładki papier welinowy dawał wyższą jakość odbitki. Dodatkowa możliwość produkcji papieru o dużym formacie spowodowała szybkie rozpowszechnienie się papieru welinowego.
Pierwszy papier welinowy wykazywał jeszcze pewien relief powierzchni, dający się zaobserwować w przeźroczu w postaci "strefy cienia", po obu stronach linii styku sita tkanego z listwą ramy, do której przytwierdzono sito. Wskazuje to na fakt, że do wyrobu pierwszych papierów welinowych Whatman zastosował tradycyjną formę zanurzeniową, w której zmienił jedynie sito. Jednak już w wydanej w 1759 r. książce J. Baskerville'a "Paradise Regained" zastosowano papier welinowy wykazujący jednorodność przeźrocza na całej powierzchni. Książkę wydrukowano subtelnym krojem pisma opracowanego przez Baskervilla, które z przyczyn technicznych nie mogło być oddane na papierze żeberkowym.
James Whatman osiągnął to wprowadzając do formy papierniczej pomiędzy listwy mocujące sito (ang. rib) dodatkowe listwy. Sito nie było do nich mocowane, stanowiły one wyłącznie oparcie dla sita (il. 1). W sicie żeberkowym, żeberka ułożone prostopadle do listew, nadają mu sztywność w tym kierunku, której nie wykazuje sito tkane. Ta drobna zmiana nieoczekiwanie poprawiła odwadnianie zawiesiny włókien prowadząc do jednorodnego przeźrocza papieru. Z tego powodu listwy te określa się jako odwadniające (ang. water bars). Na kontynencie europejskim pierwsze próby produkcji papieru welinowego podjęto najpierw we Francji w l. 1780 - 1783, w Niemczech w 1795 r., we Włoszech w 1796 r., w Holandii w 1807 r. (w 1788 r. w USA). W Europie początkowo wypowiadano się krytycznie o nowej metodzie, co wynikało ze znacznego spowolnienia odwadniania zawiesiny włókien i przekładało się na obniżenie wydajności w porównaniu z produkcją papieru na tradycyjnym sicie żeberkowym. We Francji papiernicy (Montgolfier, Johannot) wprowadzili formę papierniczą z dwoma sitami: wierzchnie tkane, spodnie żeberkowe o rozstawie żeberek ok 5 mm. Taki układ sit umożliwił radykalną poprawę szybkości odwadniania zawiesiny.
W późniejszym okresie sita tkane zastosowano w maszynach papierniczych.
Znakowanie papierów ręcznie czerpanych welinowych
Początkowo papiery welinowe nie były znakowane. Poczynając od 1800 r. do sita tkanego zaczęto przytwierdzać filigrany z drutu, tworząc w ten sposób w przeźroczu papierów obraz filigranu, którym najczęściej był inicjał papiernika lub nazwa papierni umiejscowione przy krawędzi arkusza. Jednakże nieco wcześniej odkryto, że sito tkane umożliwia zupełnie nowy sposób znakowania papieru. Sito tkane dawało się łatwo tłoczyć, wypukłości tworzyły w arkuszu miejsca cieńsze, widoczne w przeźroczu jako rozjaśnienia oraz wklęsłości tworzące zaciemnienia. Wytłoczone sito tkane - nie zawierając dodatkowych aplikacji - powoduje wystąpienie znaku wodnego w przeźroczu papieru. Technikę tę zastosowano po raz pierwszy w l. 1793-1796 we Francji w wytwarzaniu asygnat trudnych do podrobienia. Tłoczenia na sicie tkanym wykonywano przy pomocy matrycy i patrycy, uzyskując w przeźroczu papieru obraz przejść tonalnych. Tak powstający znak wodny nazywa się cieniowanym, wielotonalnym lub trójwymiarowym. Papiery w ten sposób znakowane zaczęto wytwarzać tuż po 1800 r.
Oryginalny sposób znakowania ręcznie czerpanych papierów welinowych zastosował w 1818 r. Wiliam Congreve. Opracował wyrób papieru wielowarstwowego, w którym każda warstwa była uformowana z różnych zawiesin (niebarwionych i barwnych) i na różnych sitach. Umożliwiło to wyrób papieru ze znakami wodnymi kolorowymi. Ze względu na pracochłonność technika nie była nigdy stosowana na skalę masową.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Papier
Papier ręcznie czerpany
Papier ręcznie czerpany żeberkowy
Filigran
Znak wodny
Grafika
il. 1. Schemat sita tkanego z listwami odwadniającymi wprowadzonego po 1754 r. przez J. Whatmana (starczego, wg R.L. Hillsa. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 158)
Zobacz też
Przypisy
- Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
Autor: M.P.B.
