Papier ręcznie czerpany żeberkowy
Papier ręcznie czerpany żeberkowy
(papier włoski) (ang. handmade paper, laid paper; niem. handgeschöpftes Büttenpapier)
Papier ręcznie czerpany z wyraźnym, widocznym w przeźroczu "zapisem" sita żeberkowego.
Papier został wynaleziony w Chinach na początku naszej ery, był wytwarzany z surowców pierwotnych (np. włókna morwy papierowej) i wtórnych (np. zużyte wyroby tekstylne). W VIII w. Arabowie przejęli technologię wytwarzania papieru od wziętych do niewoli chińskich papierników. Papier wytwarzany przez Arabów produkowany z włókien łykowych lnu i konopi nie sprostał wymaganiom europejskim, pod względem jakości i ilości. Udoskonalenie techniki czerpania papieru przypadło w udziale Włochom. W europejskiej technice papierniczej papier sporządzano ze szmat, które rozdrabniano mechanicznie przy pomocy ubijarek (stęp), dodając wodorotlenek wapnia. Masę papierniczą ręcznie czerpano z kadzi formą papierniczą, przekładano filcami tworząc stos, a następnie wkładano do prasy, odciskano z nadmiaru wody i suszono w formie zawieszonej. Następnie papier zaklejano i powtarzano czynność prasowania i suszenia.
Powstanie papierów żeberkowych jest związane z wprowadzeniem przez Włochów czerpalnej formy zanurzeniowej z sitem wykonanym z drucianych pręcików, przytwierdzonym na stałe do drewnianej ramy. „Zapis", odcisku sita (ang. laid lines) na papierze jest konsekwencją sposobu wykładania świeżo uformowanego arkusza papieru. W technice z sitem ruchomym arkusze zdejmuje się razem z sitem z ramy, a następnie oddziela się je delikatnie od arkusza, zaś w technice z sitem nieruchomym arkusz, po wcześniejszym krótkim odcieknięciu, wykłada się na sukno, mocno go do niego dociskając. Na wyczerpanym arkuszu pozostaje odbicie sita widoczne w przeźroczu jako rozjaśnienia. Włosi nazwali je "marca d'aqua' (znak wodny, ang. watermark). Cechę tę zaczęto wykorzystywać do znakowania papierów. Technika wymagała dopracowania, przede wszystkim ze względu na odpowiedniej grubości drut (druty mosiężne do sporządzania sit żeberkowych Włosi stosowali od XIII w.).
W wyniku wnikliwej obserwacji można wyróżnić cechy charakterystyczne tych wczesnych włoskich papierów:
- do 1340 r. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek (ang. wire lines) - grube, nieregularne, znacznie od siebie oddalone do ok. 3 mm;
- do kon. XIV w. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek - cieńsze, jednorodne, zbliżone do linii prostej, odstępy zdecydowanie mniejsze, osiągające nawet 1,2 mm;
- po 1385 r. w przeźroczu zaczynają być widocznie oprócz linii żeberek (ang. wire lines), także kresy (ang. chain lines) czyli przeplecenia łączące żeberka, a także ślady drutów łączących kresy z ramą; odległości pomiędzy kresami coraz mniejsze nawet do 1 mm.
Udoskonalenie sita papierniczego "włoskiego" należy wiązać z ulepszeniami w produkcji drutu miedzianego. Co prawda drut wytwarzano w Italii już ok. 1100 r. (metoda przeciągania przez otwór w kamieniu), ale ok 1400 r. nastąpiło zmechanizowanie jego wyrobu prowadzące przede wszystkim do wytwarzania jego cieńszych odmian. Włoscy papiernicy próbowali różnie usytuować kresy w stosunku do ramy sita. Ostatecznie przyjął się sposób, że kresy były nad listwami, do których były przytwierdzone drutem oplecionym wokół listew lub przechodzącym przez znajdujące się w nich otwory. W pobliżu krótszego boku ramy była dodatkowa kresa wzmacniająca, pod którą nie było listwy; istniały również odmienności, wynikające z odmienności wiązania żeberek. Dotychczas nie udało się wyjaśnić osobliwej cechy papierów włoskich z przed 1400 r., tej tzw. linii centralnej. Jest to ciemniejsza linia przebiegająca równolegle do linii żeberek przez środek arkusza i filigran. Filigrany umieszczano zazwyczaj pośrodku sita pomiędzy kresami. Łączono je z żeberkami cienkimi drucikami, później zaczęto mocować je do kres. Wynalazek papieru welinowego (sito druciane o splocie tkanym) w l. 80. XVIII w. pociągnął za sobą modyfikacje form papierniczych z sitem żeberkowym. Wprowadzenie listew odwadniających i układu dwóch sit, zintensyfikowało odwadnianie zawiesiny włókien, umożliwiło formowanie arkusza papieru z włókien bardziej zmielonych - bez spadku wydajności produkcji - prowadząc ostatecznie do poprawy jakości papieru. W przeźroczu papier wykazuje bardziej jednorodną strukturę, obraz linii żeberek i kres nie jest zaciemniony "strefami cienia". Dostrzeżenie nowej strukturalnej cechy papierów żeberkowych, tj. ujawnianie się w przeźroczu znaku wodnego, stanowiło bodziec do naszywania na sito dodatkowego elementu - filigranu. Za datę wprowadzenia znakowania papieru filigranami się datę 1282 r., w papierni w Fabriano. W ten sposób zmiana budowy sita papierniczego przyczyniła się do wynalazku znakowania papieru w fazie jego produkcji. Do innych wynalazków włoskich papierników należą:
- zaklejanie powierzchniowe papieru metodą zanurzeniową klejem pochodzenia zwierzęcego garbowanym ałunem glinowo-potasowym
- udoskonalenie procesu prasowania poprzez wprowadzenie prasy śrubowej.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Papier
Papier ręcznie czerpany
Papier ręcznie czerpany welinowy
Filigran
Znak wodny
Grafika
il. 1. Oddzielanie ruchomego sita od uformowanego arkusza papieru, rysunek wg fotografii wykonanej przezD. Huntera w 1934 r. w okolicach Hanoi. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 36)
il. 2. Włoska forma zanurzeniowa z przytwierdzonym (nieruchomym) sitem żeberkowym; po uformowaniu arkusz pozostawiano do odcieknięcia (a), a następnie wykładano z formy na sukno jednocześnie mocno dociskając(b). (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 124)
il. 3. Drewniana prasa śrubowa z kabestanem, ze średniowiecznego młyna papierniczego Richard-de-bas, wg K. Sarneckiego. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 133)
Przypisy
- Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
- Ulewicz A., Dąbrowski J., Filigrany w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie, Olsztyn 2018, wstęp.
Autor: M.P.B.
