Papier ręcznie czerpany

(papier holenderski) (ang. handmade paper, fr. papier du cuve, niem. handgeschöpftes Papier, handgeschöpftes Büttenpapier, Handbütten)

Papier wykonywany tradycyjnymi technikami przez ręczne czerpanie masy papierniczej formą papierniczą z sitem metalowym żeberkowym (od XIII w.) lub welinowym (od II poł. XVIII w.). W dawnych czasach wykonywany ze szmat, współcześnie głównie z celulozy. Może być niezaklejany, zaklejany powierzchniowo lub klejem dodanym do masy papierniczej, co nastąpiło późno i miało charakter raczej eksperymentalny. Ze względu na długie włókna, ułożone w różnych kierunkach oraz obecność w jego strukturze węglanu wapnia (pochodzącego z dodatku wodorotlenku wapnia) cechuje się dużą wytrzymałością i dobrą odpornością na starzenie. Papier czerpany ręcznie może być żeberkowy, bądź welinowy, może mieć filigrany. Do odsączania w prasie arkusze są przekładane filcami; wskutek prasowania na papierze może odcisnąć się faktura tkaniny. Ręczne czerpanie skutkuje pozostawieniem nieregularnych brzegów, tzw. czerpów, które były obcinane lub zachowywane.

W powszechnej świadomości utrwaliło się, że wynalazcą papieru był chiński dostojnik Caj Lun (Tsai Lun, albo także: Cai Lun), który w 105 r.n.e. zademonstrował cesarzowi pierwszy wyczerpany (a właściwie lany) arkusz papieru. Historia wynalazku papieru jest jednak bardziej skomplikowana i wydaje się wielce prawdopodobne, że papier wywodzi się od tapy, na co wskazuje także ideogram, który później w języku chińskim zaczął oznaczać papier. W tym znaczeniu w chińskich słowniku dla oznaczenia materiału pisarskiego pojawił się w 69 r., zatem przed Caj Lunem. Istnieją hipotezy, że wynalazku papieru dokonali Arabowie lub nawet, że wynaleziono go w Indiach, a co do postaci Caj Luna, że jest on postacią wręcz legendarną lub że wyłącznie powielił wcześniejsze dokonania. W Chinach uważany jest jednak za błogosławionego przodka i patrona papierników. Opinia, że papier wywodzi się od tapy jest obecnie coraz bardziej akceptowana, a biografia Caj Luna wskazuje, że znane mu były tajniki jej wyrobu. Nie dziwi zatem, że pierwszym zastosowanym przez niego surowcem było łyko drzewne (morwy).

W Chinach, stosunkowo szybko po okresie stosowania formy pływającej, zaczęto stosować formę zanurzeniową. Otrzymywano papiery wysokiej jakości z odciskiem sita (znakiem wodnym) lecz bez filigranów. Umiejętność wyrobu papieru zaczęła przenikać poza granice Państwa Środka. Pierwszym krajem była Korea, do której już w 384 r. przeniknęła ta sztuka. Uważa się, że Koreańczycy byli pierwszymi, którzy wprowadzili duże formy zanurzeniowe z ruchomym sitem zanurzeniowym. W 610 r. sztuka czerpania papieru, za sprawą mnicha koreańskiego Doncho, przeniknęła do Japonii. Japończycy zaczęli papier znakować. Z poł. VIII w. pochodzą najstarsze na świecie próbki papieru, w przezroczu którego widoczne są znaki. Powstały one jednak w wyniku odciśnięcia pieczęci cesarskich, a nie podczas formowania arkusza. W Korei i Japonii stosowano chińską formę zanurzeniową. Natomiast na terenach Tajlandii, w Tybecie, Nepalu, Bhutanu, Wietnamu zaczęło się już od VII w. upowszechniać formowanie papieru za pomocą formy pływającej. Chińska technika czerpania, a właściwie lania papieru z zastosowaniem giętkiej jak mata pływającej formy utrwaliła się na całym obszarze Azji (nadal stosowana w Tajlandii i w Nepalu).

Przyjmuje się, że rzemiosło papiernicze zostało poznane przez Turków i Arabów za sprawą chińsko-turkiestańskich jeńców wojennych w poł. VIII w., aczkolwiek udokumentowany jest fakt działania w Samarkandzie kilku warsztatów papierniczych już w 712 r. Z Samarkandy wyrób papieru za pomocą formy zanurzeniowej rozprzestrzenił się szybko na zachód, poprzez Bagdad do Damaszku, gdzie ok. 794 r. zaczęto wyrabiać papier. Arabowie opanowali rozległe tereny obejmujące swoim zasięgiem część Azji, Afryki i Europy. Z pocz. X w. rozpoczęto wyrób papieru w Palestynie i Egipcie, a także na Płw. Iberyjskim oraz zapewne na Sycylii.

Przemieszczanie się do poszczególnych krajów Europy umiejętności wyrobu papieru, postępowało wg następującej kolejności:

Hiszpania - 1144 r.,
Katalonia - 1193 r.,
Włochy - 1268 r.,
Francja - 1326 r.,
Niemcy - 1390 r.,
Portugalia - 1411 r.,
Szwajcaria - 1411 r.,
Anglia - 1488 r.,
Polska - 1491 r.,
Austria - 1498 r.,
Czechy - 1505 r.,
Szwecja - 1523 r.,
Szkocja - 1588 r.,
Dania - 1590 r.,
Finlandia - 1667 r.,
Norwegia - 1687 r.

Obecnie papier czerpany wytwarza się w niewielkich ilościach na cele wydawnictw bibliofilskich, drukowania aktów państwowych, dokumentów urzędowych, na cele artystyczne i konserwatorskie.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Papier
Papier ręcznie czerpany żeberkowy
Papier ręcznie czerpany welinowy
Filigran
Znak wodny
Czerpy

Przypisy

Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971, szp. 1783-1787, 1795-1807.
Faber W., Sztuka znaku wodnego, Warszawa 2010.

Autor: M.P.B.

Papier ręcznie czerpany