Zwięzy

Zwięz

(ang. band, thong fr. nerf, niem. Bund, echt Bund, erhabener Bund, wł. nervo) Biegnące w poprzek bloku książki rzemienie, sznurki, paski pergaminowe, taśmy wokół których okręcano lub które obejmowała nić przy zszywaniu poszczególnych składek, a także mające istotną funkcję w zawieszeniu okładki (il. 1). Wyróżnia się:

• zwięzy prawdziwe (genuine bands)
• zwięzy fałszywe (false bands)

Historia

Z chwilą zszycia kart i powstania w ten sposób bloku książki należało ochronić go przed zabrudzeniami i uszkodzeniami mechanicznymi. Logiczną konsekwencją było zatem włożenie bloku między dwie sztywne okładziny. Powstał w tym momencie problem trwałego połączenia bloku z oprawą. W blokach szytych systemem bezzwięzowym okładziny doszywano do bloku, co z przyczyn oczywistych nie było dobrym rozwiązaniem konstrukcyjnym. W naturalny zatem sposób wynaleziono nowy system szycia, czyli zwięzy. Najstarsze uszyte tą techniką kodeksy pochodzą z IV w. Zwięzy przechodziły w poprzek grzbietu zespalając ze sobą składki, a następnie ich końcówki przewlekano przez okładziny i zakołkowywano. Powstało w ten sposób trwałe połączenie bloku książki z jego oprawą. W średniowieczu na zwięzy używano skóry zwierząt. Książkę szyto na pojedynczych paskach (il. 2), bądź też pasek skóry przecinano w połowie na takiej długości, jak grubość grzbietu (il. 3, 4). Tworzyły się w ten sposób tzw. podwójne zwięzy (il. 5), na które początkowo szyto blok w charakterystyczny sposób zadzierzgując jeszcze nić za poprzednią składkę (jak w ściegu łańcuszkowym). W literaturze sposób ten nazywany jest „a spina di pesce” (szycie ściegiem w jodełkę, dosłownie: na rybi grzbiet). Końce zwięzów wpuszczano w wycięte w drewnianych okładzinach otwory i rynienki, po czym przyklejano i kołkowano. W okresie późnego średniowiecza najpopularniejszym materiałem używanym na zwięzy były sznurki konopne. Książki szyto na zwięzy pojedyncze ale także podwójne w tym przypadku schemat szycia był jeszcze identyczny, jak wyżej. Podwójne sznurkowe zwięzy używane były w książkach dużego formatu i grubości, głównie kościelnych i prawniczych . W XV i XVI w. zmieniają się wymiary książek, stają się one mniejsze, w związku z tym ulega również zmianie technika szycia. Podwójny sznurek pozostaje charakterystyczny dla dużych rozmiarów. W tym czasie zanika już zupełnie szycie ściegiem w jodełkę, zostaje zastąpione innym owijającym sznurki bez zadzierzgiwania nici za nić poprzedniej składki. (pojedyncza i podwójna okrętka). W tzw. średnich formatach (4o, 8o), najbardziej charakterystycznych dla tego okresu, do szycia używany był pojedynczy sznurek. Często dla urozmaicenia wyglądu grzbietu łączono pojedyncze zwięzy z podwójnymi, na przemian lub np. górny i dolny pojedynczy, pozostałe podwójne. Składki zszywano ze sobą najczęściej grubymi mocnymi nićmi, głównie lnianymi. W dawnej technice introligatorskiej, przed szyciem nie nacinano grzbietu bloku książki. Pojedyncze, bądź podwójne zwięzy leżały na grzbiecie bloku i uwidaczniały się na skórzanym obleczeniu, jako tzw. garby (zwięzy wypukłe). W książce renesansowej zaczęto wpuszczać zwięzy w nacięcia składek. Wydaje się, że ten sposób szycia przejęty został z opraw koptyjskich, w których ścieg łańcuszkowy chowano często w wycięcia zrobione piłką w arkuszach bloku. Natomiast rozpowszechnił go, Aldus Manutius działający w Wenecji od 1449 r. Jedną z cech charakterystycznych jego warsztatu introligatorskiego był właśnie gładki grzbiet z niewidocznymi zwięzami. Grzbiet bloku dodatkowo wyrównywano naklejając na niego pergamin, papier, bądź płótno. Dzięki temu był on idealnie gładki, bez garbów. Jeśli zamierzeniem artystycznym było przyozdobienie grzbietu, stosowano często tzw. zwięzy fałszywe (ang. false bands). Przyklejano wówczas sznurki, paseczki skóry lub tektury do grzbietówki i imitowano w ten sposób zwięzy prawdziwe. Nacinanie i rozpiłowanie przed szyciem grzbietów składek celem wpuszczenia w nie sznurków (tzw. zwięzy kryte lub wpuszczane) w Polsce zaczyna się dopiero od XVI w. W oprawach pergaminowych na zwięzy używano skórzanych, bądź rzadziej pergaminowych paseczków, które przewlekano przez przegub zewnętrzny. Zwięzy te czasem wyprowadzone były poza krawędź książki i stanowiły troczki do jej zawiązywania. W XIX w. na zwięzy stosowano w dalszym ciągu sznurek, ale obok niego w powszechnym użyciu były taśmy. Oprócz szycia na sznurki i taśmy zaczęto używać merli , czyli tkaniny o bardzo rzadkim splocie, najpierw jako wzmocnienia grzbietu i przegubów, a następnie jako materiału, przez który szyto składki.

Zobacz też

Garby
Szycie na zwięzy kryte
Szycie na zwięzy płaskie
Szycie na zwięzy wypukłe
Nacinanie grzbietu

Grafika

• 

  il. 1. Schemat przedstawiający różne rodzaje zwięzów. (rys. K. Komsta-Sławińska)

• 

  il. 2. Rzemienne zwięzy pojedyncze utworzone z pojedynczych skręconych rzemieni.(rys. J.A. Szirami, s. 184)

• 

  il. 3. Zwięz rzemienny przecięty na pół na szerokość bloku książki. (rys. J.A. Szirami, s. 184)

• 

  il. 4. Zwięz rzemienny przecięty na pół na szerokość bloku książki - zwykły (prosty) i zmodyfikowany. (rys. J.A. Szirami, s. 184)

• 

  il. 5. więz podwójny utworzony z dwóch rzemieni. (rys. J.A. Szirami, s. 184)

Przypisy

1. Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971.
2. Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002.
3. Montelatici C., Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5 (1987) 3.
4. Roberts M.T., Etherington D., A Dictionary of Descriptive Terminology, http://cool.conservation-us.org/don/ (data dostępu 11.07.2017)
5. Semkowicz A.Introligatorstwo. Kraków 1948.
6. Szirmai J.A., The Archeology of medieval bookbinding, NY 2017.
7. Szwejkowska H. Książka drukowana XV - XVIII wieku Zarys historyczny. Wrocław, Warszawa 1980.

---

Autor: MPG