Sakwowe oprawy

Oprawy o materiale obleczenia (skóra lub tkanina) znacznie wydłużonym poza dolną krawędź woluminu i zakończonym węzłem (głowa Turka), haczykiem bądź pierścieniem. Rozwiązanie to służyło wygodnemu trzymaniu księgi w ręce, jak również przytroczeniu książki do pasa. Przeważnie sakwa stanowi zewnętrzną warstwę oprawy, pod którą znajduje się obleczenie z innego materiału. Obie warstwy łączono guzami lub okuciami. Sakwy skórzane były na ogół ściśle dopasowane do spodniej warstwy obleczenia poprzez montaż w stanie wilgotnym.

Oprawy sakwowe prawdopodobnie wykształciły się z →płaszczowych opraw, w których płat skóry pozostawiony poza krawędziami okładek służył do obłożenia woluminu w celach ochronnych (np. podczas transportu). Pojawiły się na przełomie XIV i XV w. w południowych Niemczech, będąc stosowanymi przynajmniej do 2 ćw. XVI w., głównie w krajach podlegających wpływom niemieckim. Stosowano je przy książkach niewielkiego formatu i często używanych, jak modlitewniki (noszone do kościoła lub kaplicy) oraz zbiory praw i ustaw (wykorzystywane przy rozstrzyganiu sporów poza siedzibą władzy). O popularności tego typu oprawy w kręgach kościelnych i świeckich zadecydowały nie tylko względy praktyczne, ale też charakterystyczna dla ery gotyckiej moda na rozmaite sakwy i woreczki noszone przy ciele. Świadectwem niegdysiejszego rozpowszechnienia opraw tego typu są ich liczne wizerunki w plastyce XV-1 ćw. XVI w., głównie w scenach religijnych i wyobrażeniach świętych, poddanych tzw. aktualizacji (czyli dostosowaniu strojów i innych elementów kultury materialnej do realiów epoki).

W późniejszych stuleciach, wraz z włączaniem ksiąg w oprawach sakwowych do bibliotek instytucjonalnych, ich przytłaczającą większość zniszczono poprzez odcięcie naddatku obleczenia przeszkadzającego w przechowywaniu książek na półkach. Do dziś w zbiorach światowych zachowało się około 100 takich artefaktów. W Polsce posiada je Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu (luksusowa oprawa aksamitna ze złotniczymi okuciami, przed 1546 r.) oraz Muzeum Narodowe w Krakowie (gotycka oprawa skórzana lub jej kopia z XIX-pocz. XX w.).

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Głowa Turka
Gotyckie oprawy
Modlitewników oprawy
Płaszczowe oprawy

Grafika

Oprawa sakwowa jako element kompozycji Ołtarza św. Barbary, Wrocław, 1447, MNW, fot. A. Wagner
Przykład noszenia książki w oprawie sakwowej, późnogotycka rzeźba niemiecka, ok. 1500 r.
Przykład noszenia książki w oprawie sakwowej, późnogotycka rzeźba niemiecka, kon. XV - pocz. XVI w.
Oprawa sakwowa z księgozbioru księżnej Doroty - żony Albrechta Pruskiego, Prusy Książęce, przed 1546, Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, fot. wg Tondel, Wagner 2019