Napis

Pojęcie obejmujące wszelkiego rodzaju słowa i ich abrewiatury, liczby oraz dłuższe teksty widniejące na oprawie i wykonane w dowolnej technice introligatorskiej (np. ślepo wyciskane, złocone) lub nieintroligatorskiej (np. złotniczej), w tym zapisane ręcznie. Są nośnikiem informacji o zawartości oprawionego tomu, samej oprawie, okoliczności wykonania księgi bądź innym wydarzeniu z nią związanym. Jednocześnie stanowić mogą mniej lub bardziej istotny składnik dekoracji całej oprawy bądź jej drobniejszego elementu (np. superekslibrisu, plakiety).

Na większą skalę napisy pojawiły się na wczesnośredniowiecznych oprawach liturgicznych ksiąg, przeważnie jako grawerowane lub płaskorzeźbione inskrypcje, w których najczęściej posługiwano się naśladownictwami rzymskiej kapitały (pod koniec epoki wypartymi przez minuskułę gotycką). Na oprawach romańskich XII-XIII w. pojawiały się krótkie wyrazy w obrębie tłoków. Do rozpowszechnienia napisów doszło na oprawach gotyckich od kon. XIV do pocz. XVI w.: najczęściej widnieją w obrębie tłoków (np. imiona świętych, tytuł modlitwy do Maryi, jak również identyfikacje introligatorów oraz właścicieli ksiąg w banderoli) oraz plakiet. Na oprawach skórzanych i pergaminowych informacje o treści woluminu malowano/zapisywano bezpośrednio na obleczeniu lub na przyklejanych do niego karteczkach. W 4 dekadzie XV w. pojawiły się napisy wyciskane w skórze z pojedynczych tłoków literniczych (nazywanych też „czcionkami”), które zyskały na popularności w 2 poł. XV w. jako jedno-dwuwersowe napisy informujące o autorze i temacie/tytule księgi. Oprócz tłoków literniczych używano do tego klocków drzeworytniczych z pełnym napisem na górnej okładzinie. W kręgu zaalpejskim do pocz. XVI w. dominowały gotyckie kroje liter (tekstura, rotunda), jednak pod wpływem włoskim od przeł. XV-XVI w. coraz częstsza była majuskułowa antykwa. Rzadko stosowane w 2 poł. XV i XVI w. były napisy odbijane w skórze z czcionek drukarskich.

Mimo żywej w XVI w. praktyki zamieszczania napisu dot. książki na górnej okładzinie (np. w kartuszu, pustej listwie między radełkowaniami) lub na obcięciu kart, informacje te zaczęły przechodzić na grzbiet, na którym wyciskano je z odpowiednio małych, złoconych tłoków (czcionek). Wyrazem usprawnienia pracy nad napisami było pojawienie się w XVII-XVIII w. wierszowników, z których wyciskano je w całości. Wówczas też ugruntowała się praktyka lokowania napisu na jednym lub dwóch-trzech szyldzikach, często różniących się barwą od obleczenia. Na erę nowożytną przypada upowszechnienie się napisów wewnątrz kompozycji tłoków, plakiet i radełek, które wybijano puncynami lub grawerowano w otokach inskrypcyjnych, ramkach lub wydzielonych polach. Z kulturą superekslibrisu wiąże się stosowanie abrewiatur (w tym tzw. suspencji, sygli i kontrakcji) użytecznych m.in. przy rozbudowanej tytulaturze posesorów ksiąg. Wielowersowe napisy dedykacyjne lub kommemoratywne były charakterystyczne dla tzw. epigraficznych opraw. Między 2 poł. XVII w. a schyłkiem XIX w. (w nikłym stopniu również XX-XXI w.) popularnością cieszyły się też superekslibrisy monogramowe, nierzadko o wykwintnej formie. Od XIII do XVII w. praktykowano malowanie wielowersowych napisów na oprawach biccherna w Sienie. Specyficzną kategorią tekstów widniejących na oprawach pergaminowych głównie z XVI-XVII są te z makulatury rękopiśmiennej. Wykaligrafowanymi, rotundowymi napisami piórem na grzbietach, kontrastującymi z jasnym tłem pergaminu, wyróżniają się nowożytne oprawy hiszpańskie (w mniejszym stopniu włoskie).

Dowartościowanie napisu jako pełnowartościowego elementu kompozycji okładzin dokonało się w XIX w., na co wpływ miało m.in. uprzemysłowienie produkcji czcionek introligatorskich o najróżniejszych krojach (neogotyckich, tzw. egipcjanek, greczynek i in.). Odtąd eksponowano je na okładkach np. albumów i sztambuchów, na których nierzadko stanowiły najsilniejszy akcent dekoracji. Rozkwit napisów jako dekoracji równorzędnej pozostałym elementom kompozycji na okładzinach i grzbiecie wiązał się z rozpowszechnieniem opraw wydawniczych. Zjawisko to osiągnęło apogeum w dobie secesji, gdy silnie stylizowane liternictwo przekształcało się w integralny składnik kompozycji ornamentalnej, sceny bądź wizerunku na oprawie. Radykalnych eksperymentów z krojem liter, ich kolorystyką, zestawieniami w wyrazach oraz relacją z otaczającą dekoracją, dokonywano na oprawach awangardowych i art déco. Ów trend w traktowaniu napisu jako środka ku odważnym rozwiązaniom formalnym trwa do dziś, współistniejąc z postawą tradycjonalistyczną – tak w podejściu do liternictwa, jak i jego relacji z resztą dekoracji oprawy.