Liturgicznych ksiąg oprawy

Oprawy ksiąg używanych przy sprawowaniu Służby Bożej w liturgii mszalnej, sakramentów i sakramentaliów oraz w oficjalnej modlitwie Kościoła (ponad 30 rodzajów ksiąg w obrządku łacińskim, np. antyfonarz, brewiarz, ewangeliarz, godzinki, pontyfikał, oraz kilkanaście w obrządku bizantyńsko-ruskim).

W zależności od rodzaju księgi, okoliczności jej wykonania (donacyjne oprawy) oraz posiadacza, ich oprawy mogą mieć formę skromną i czysto użytkową (np. wielu chorałowych ksiąg oprawy) lub niezwykle kosztowną i kunsztowną. Tyczy się to zwłaszcza sakramentarzy, ewangeliarzy i innych ksiąg składających się na mszał, ukształtowany na ich bazie w XII-XIII w. Ze względu na wyjątkową rangę symboliczną takich woluminów, okładziny ich opraw wykonywano z najkosztowniejszych kruszców (srebrne, złotnicze oprawy) oraz plakiet/płytek z kości słoniowej (płaskorzeźbiona dekoracja), które wzbogacano kameryzowaniem oraz dekoracjami floralnymi i figuralnymi opracowanymi w rozmaitych technikach złotniczych, jak grawerowanie i emaliowanie (np. limozyjskie oprawy). Niekiedy w okładziny wkomponowywano relikwie świętych znajdujące się w specjalnej obudowie (relikwiarzowe oprawy). W skarbcach kościelnych, muzeach i bibliotekach europejskich oraz amerykańskich zachowała się relatywnie duża liczba średniowiecznych dzieł tego rodzaju. Z kolei ze względu na burze dziejowe jedynym, zachowanym do dziś, artefaktem tej kategorii, którego użytkowano w Polsce jest Ewangeliarza Anastazji oprawa (XII w.). Pod koniec średniowiecza coraz częstsze stawało się obijanie desek okładzin kosztownymi, importowanymi tkaninami (tekstylne oprawy) wraz z kunsztownymi okuciami i zapięciami.

Czas reformacji w XVI w. nie sprzyjał powstawaniu arcydzieł w tej sferze, niemniej przez cały czas rozwijała się tradycja luksusowych opraw modlitewników, wśród których powszechne było stosowanie – nierzadko finezyjnie opracowanych – okuć i zapięć. Do ponownego rozkwitu l. k. o. doszło w XVII-XVIII w., co w kręgu katolickim wyraziło się w ogromnej liczbie srebrnych opraw o bogatej (np. odlewanej, repusowanej i cyzelowanej) dekoracji. Upowszechniły się też aksamitne oprawy z okuciami, niejednokrotnie zajmującymi większość powierzchni okładzin. Na Zachodzie Europy, zwłaszcza we Francji, wykonywano dla tych ksiąg również skórzane oprawy o profuzji złoconej dekoracji ornamentalnej. W XIX w. ogromną rolę zaczęły odgrywać wydawnicze oprawy mszałów, a w mniejszym stopniu innych rodzajów ksiąg liturgicznych. Nadawano im bogatą dekorację złoconą i barwioną, do której wyciskania używano dużoformatowych plakiet/matryc; nierzadko zaopatrywano je również w – formalnie bogate, ale produkowane przemysłowymi metodami – okucia i zapięcia. Przez cały czas powstawały też oprawy rzemieślnicze, odznaczające się wysokimi walorami artystycznymi, wykonywane na indywidualne zlecenia. Ów dualizm w charakterze produkcji/wykonawstwa l. k. o. przetrwał nie tylko do okresu międzywojennego (w Polsce np. dzieła autorstwa Bonawentury Lenarta), ale do czasów współczesnych.

W kręgu bizantyńsko-ruskim l. k. o. wystawiane na ołtarze („podnosnyje”) oprawiano w złote, srebrne lub miedziane blachy. Wzorem ksiąg bizantyńskich były grawerowane, emaliowane i kameryzowane nieoszlifowanymi kamieniami, a najkosztowniejsze zdobione techniką →filigranową. Popularne było też pokrywanie ich aksamitem (wiśniowym, fioletowym lub zielonym) oraz złocenie i cyzelowanie obcięć kart. Centrum takich dzieł zdobi zazwyczaj scena Ukrzyżowania (u prawosławnych i starowierców) lub Zmartwychwstania Chrystusa (u unitów), zaś naroża – wizerunki ewangelistów.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Aksamitne oprawy
Chorałowych ksiąg oprawy
Donacyjne oprawy
Ewangeliarza Anastazji oprawa
Kameryzowanie
Limozyjskie oprawy
Modlitewników oprawy
Płaskorzeźbiona dekoracja
Relikwiarzowe oprawy
Srebrne oprawy
Tekstylne oprawy
Wydawnicze oprawy
Złotnicze oprawy

Grafika

Oprawa barokowa Ewangeliarza ze Skewry (XI w.), prawdopodobnie Lwów, XVII w., BN, Warszawa, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa Biblii, Rosja, po 1758 r., fot. wg: Breslauer 1992, Catalogue 110
Oprawa historyzująca mszału z XVI w., Polska, XIX w., BCzart., MNK, Kraków, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa księgi liturgicznej, Włochy, 1 poł. XX w., fot. wg: Colombo 1952