Papier ręcznie czerpany welinowy
Spis treści
Papier ręcznie czerpany welinowy
(ang. handmade wove paper; fr. velin; niem. Velinpapier)
Papier ręcznie czerpany na sicie tkanym z drutu, nie wykazujący znaku wodnego sita i charakteryzujący się - w porównaniu z papierem ręcznie czerpanym żeberkowym - znacznie gładszą powierzchnią.
Historia
Wynalazku sita tkanego z drutu dokonał James Whatman (Starszy) najprawdopodobniej w 1756 r., a może już w 1754 r. Wynalazek miał ścisły związek z drukowaniem wklęsłym. Technika ta wymaga jak najściślejszego przylegania papieru do metalowej matrycy z grawerunkiem wypełnionym farbą drukarską. Papier żeberkowy z rozwiniętym reliefem powierzchni nie spełniał tych oczekiwań, gładki papier welinowy dawał wyższą jakość odbitki. Dodatkowa możliwość produkcji papieru o dużym formacie spowodowała szybkie rozpowszechnienie się papieru welinowego.
Pierwszy papier welinowy wykazywał jeszcze pewien relief powierzchni, dający się zaobserwować w przeźroczu w postaci "strefy cienia", po obu stronach linii styku sita tkanego z listwą ramy, do której przytwierdzono sito. Wskazuje to na fakt, że do wyrobu pierwszych papierów welinowych Whatman zastosował tradycyjną formę zanurzeniową, w której zmienił jedynie sito. Jednak już w wydanej w 1759 r. książce J. Baskerville'a "Paradise Regained" zastosowano papier welinowy wykazujący jednorodność przeźrocza na całej powierzchni. Książkę wydrukowano subtelnym krojem pisma opracowanego przez Baskervilla, które z przyczyn technicznych nie mogło być oddane na papierze żeberkowym.
James Whatman osiągnął to wprowadzając do formy papierniczej pomiędzy listwy mocujące sito (ang. rib) dodatkowe listwy. Sito nie było do nich mocowane, stanowiły one wyłącznie oparcie dla sita (il. 1). W sicie żeberkowym, żeberka ułożone prostopadle do listew, nadają mu sztywność w tym kierunku, której nie wykazuje sito tkane. Ta drobna zmiana nieoczekiwanie poprawiła odwadnianie zawiesiny włókien prowadząc do jednorodnego przeźrocza papieru. Z tego powodu listwy te określa się jako odwadniające (ang. water bars). Na kontynencie europejskim pierwsze próby produkcji papieru welinowego podjęto najpierw we Francji w l. 1780 - 1783, w Niemczech w 1795 r., we Włoszech w 1796 r., w Holandii w 1807 r. (w 1788 r. w USA). W Europie początkowo wypowiadano się krytycznie o nowej metodzie, co wynikało ze znacznego spowolnienia odwadniania zawiesiny włókien i przekładało się na obniżenie wydajności w porównaniu z produkcją papieru na tradycyjnym sicie żeberkowym. We Francji papiernicy (Montgolfier, Johannot) wprowadzili formę papierniczą z dwoma sitami: wierzchnie tkane, spodnie żeberkowe o odległości żeberek ok 5 mm. Taki układ sit umożliwił radykalną poprawę szybkości odwadniania zawiesiny.
Znakowanie papierów ręcznie czerpanych welinowych
Początkowo papiery welinowe nie były znakowane. Poczynając od 1800 r. o sita tkanego zaczęto przytwierdzać filigrany z drutu, tworząc w ten sposób w przeźroczu papierów obraz filigranu, który najczęściej stanowił inicjał papiernika lub nazwa papierni umiejscowione przy krawędzi arkusza. Jednakże nieco wcześniej odkryto, że sito tkane umożliwia zupełnie nowy sposób znakowania papieru już w fazie jego formowania. Sito tkane dawało się łatwo tłoczyć, a wypukłości tworzyły w arkuszu miejsca cieńsze, widoczne w przeźroczu jako rozjaśnienia natomiast wklęsłości tworzyły zaciemnienia. Zatem wytłoczone sito tkane - nie zawierając dodatkowych aplikacji - powoduje wystąpienie znaku wodnego w przeźroczu papieru. Tę istotną w znakowaniu papieru zastosowano po raz pierwszy w l. 1793 - 96 we Francji (w drukowaniu asygnat). Technikę tę wkrótce udoskonalono celem produkcji papieru trudnego do podrobienia. Tłoczenia na sicie tkanym wykonywano przy pomocy matrycy i patrycy w ten sposób uzyskano w przeźroczu papieru obraz przejść tonalnych. Znak wodny powstający w papierze welinowym na tak ukształtowanej powierzchni sita tkanego, nazywa się cieniowanym lub trójwymiarowym. Papiery w ten sposób znakowane zaczęto wytwarzać tuz po 1800 r. Oryginalny sposób znakowania papierów ręcznie czerpanych welinowych zastosował w 1818 r. Wiliam Congreve. Opracował wyrób papieru wielowarstwowego, gdzie każda warstwa była uformowana z różnych zawiesin (niebarwionych i barwnych) i na różnych sitach. Umożliwiło to wyrób papieru ze znakami wodnymi kolorowymi. Technika ze względu na pracochłonność nie była nigdy stosowana na skalę masową. udoskonalanie metod znakowania papierów wspierane było przez instytucje rządowe i banki.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Papier
Papier ręcznie czerpany
Papier ręcznie czerpany żeberkowy
Filigran
Znak wodny
Grafika
il. 1. Schemat sita tkanego z listwami odwadniającymi wprowadzonego po 1754 r. przez J. Whatmana (starczego, wg R.L. Hillsa. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 158)
Zobacz też
Przypisy
- Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
Autor: M.P.B.
