Papier ręcznie czerpany żeberkowy

Papier ręcznie czerpany żeberkowy

Papier włoski (ang. handmade paper, laid paper; niem. handgeschöpftes Büttenpapier)

Papier ręcznie czerpany z wyraźnym, widocznym w przeźroczu "zapisem" sita żeberkowego.

Historia

Papier został wynaleziony w Chinach na początku naszej ery, był wytwarzany z surowców pierwotnych (np. włókna morwy papierowej) i wtórnych (np. zużyte wyroby tekstylne). Po bitwie nad rzeką Tałas w VIII w. Arabowie wzięli do niewoli chińskich papierników, od których przejęli technologię wytwarzania papieru.

Arabowie, którzy początkowo zajmowali się produkcją papieru w Europie w Hiszpanii w XI w. kontynuowali chińskie rzemiosło. Papier ten, produkowany wyłącznie z włókien łykowych lnu i konopi nie sprostał wymaganiom europejskim, pod względem jakości i ilości. Zadanie to przypadło w udziale Włochom i to oni przyczynili się do wypracowania europejskiej techniki czerpania papieru oraz pojawienia się filigranu. Papier sporządzano w nich ze szmat, które rozdrabniano mechanicznie przy pomocy ubijarek (stęp), dodając wodorotlenek wapnia. Masę papierniczą ręcznie czerpano z kadzi formą papierniczą, przekładano filcami tworząc stos, a następnie wkładano do prasy, odciskano z nadmiaru wody i suszono w formie zawieszonej. Następnie papier zaklejano i powtarzano czynność prasowania i suszenia. Powstanie papierów żeberkowych związane jest z wprowadzeniem przez Włochów w papiernictwie czerpalnej formy zanurzeniowej z sitem przytwierdzonym (wykonanym z drucianych pręcików przytwierdzonych na stałe do drewnianej ramy), zaś "zapis", odcisku sita (ang. laid lines) na papierze jest konsekwencją sposobu wykładania świeżo uformowanego arkusza papieru. W technice z sitem ruchomym arkusze zdejmuje się razem z sitem z ramy, a następnie oddziela się je delikatnie od arkusza (il. 1), a w technice z sitem nieruchomym wykłada się arkusz, po wcześniejszym krótkim odcieknięciu, na sukno mocno go do niego dociskając (il. 2). Na wyczerpanym arkuszu pozostaje odbicie sita widoczne w przeźroczu jako rozjaśnienia. Włosi nazwali je "marca d'aqua' (ang. watermark, w dosłownym tłumaczeniu: znak wodny, jednakże powszechnie przyjęła się profesjonalna nazwa na to znakowanie: filigran). Cechę tę zaczęto wykorzystywać do znakowania papierów. Technika wymagała dopracowania, przede wszystkim ze względu na odpowiedniej grubości drut (druty mosiężne do sporządzania sit żeberkowych Włosi stosowali od XIII w.).

W wyniku wnikliwej obserwacji można wyróżnić cechy charakterystyczne tych wczesnych włoskich papierów:

• do 1340 r. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek (ang. wire lines) - grube, nieregularne, znacznie od siebie oddalone do ok. 3 mm;
• do kon. XIV w. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek - cieńsze, jednorodne, zbliżone do linii prostej, odstępy zdecydowanie mniejsze, osiągające nawet 1,2 mm;
• po 1385 r. w przeźroczu zaczynają być widocznie oprócz linii żeberek (ang. wire lines), także kresy (ang. chain lines) czyli przeplecenia łączące żeberka, a także ślady drutów łączących kresy z ramą; odległości pomiędzy kresami coraz mniejsze nawet do 1 mm.

Udoskonalenie sita papierniczego "włoskiego" należy wiązać z ulepszeniami w produkcji drutu miedzianego. Co prawda drut wytwarzano w Italii już ok. 1100 r. (metoda przeciągania przez otwór w kamieniu), ale ok 1400 r. nastąpiło zmechanizowanie jego wyrobu prowadzące przede wszystkim do wytwarzania jego cieńszych odmian. Włoscy papiernicy próbowali także różnie usytuować kresy w stosunku do ramy sita. Ostatecznie przyjął się sposób, że kresy były nad listwami, do których były przytwierdzone drutem oplecionym wokół listew lub przechodzącym przez otwory w nich znajdujące się. Przy czym w pobliżu krótszego boku ramy była dodatkowa kresa wzmacniająca, pod którą nie było listwy. istniały również odmienności, które można dostrzec w przeźroczu wczesnych włoskich papierów, wynikające z odmienności wiązania żeberek. Dotychczas nie udało się wyjaśnić osobliwej cechy papierów włoskich z przed 1400 r., tej tzw. linii centralnej. Jest to ciemniejsza linia przebiegająca równolegle do linii żeberek przez środek arkusza i filigran. Filigrany umieszczano zazwyczaj pośrodku sita pomiędzy kresami. Łączono je z żeberkami cienkimi drucikami. Później zaczęto mocować je do kres, przebiegały więc one zatem po środku i brzegach filigranu. W latach 80. XVIII w. we Francji modyfikacje związane z wynalazkiem papieru ręcznie czerpanego welinowego, zaczęto wprowadzać także w formach papierniczych z sitem żeberkowym. Owe innowacje, do których należało wprowadzenie listew odwadniających i układu dwóch sit, zintensyfikowały odwadnianie zawiesiny włókien, umożliwiły formowanie arkusza papieru z włókien bardziej zmielonych - bez spadku wydajności produkcji - prowadząc ostatecznie do poprawy jakości oraz przeźrocza papieru żeberkowego. W przeźroczu papier wykazuje bardziej jednorodną strukturę, w której obraz linii żeberek i kres nie jest zaciemniony "strefami cienia".

W 2. poł. XVIII w. zaczęto stosować sito druciane o splocie tkanym, które nie odbijało się w papierze, powstawał w ten sposób tzw. papier welinowy.

Znakowanie papierów ręcznie czerpanych żeberkowych

Spostrzeżenie nowej strukturalnej cechy papierów ręcznie czerpanych żeberkowych, tj. ujawnianie się w przeźroczu widocznego znaku wodnego, stanowiło bodziec do naszywania na sito elementów z drutu. W ten sposób zmiana budowy sita papierniczego przyczyniła się do wynalazku znakowania papieru w fazie jego produkcji. W przeźroczu obok znaku wodnego sita papierniczego pojawił się filigran. Przyjmuje się datę 1282, jako datę wprowadzenia w Fabriano znakowania papieru filigranami.

Inne wynalazki włoskich papierników

• zaklejanie powierzchniowe papieru metodą zanurzeniową klejem pochodzenia zwierzęcego garbowanym ałunem glinowo-potasowym
• udoskonalenie procesu prasowania poprzez wprowadzenie prasy śrubowej (il. 3)

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Papier
Papier ręcznie czerpany
Papier ręcznie czerpany welinowy
Filigran
Znak wodny

Grafika

• 

  il. 1. Oddzielanie ruchomego sita od uformowanego arkusza papieru, rysunek wg fotografii wykonanej przezD. Huntera w 1934 r. w okolicach Hanoi. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 36)

• 

  il. 2. Włoska forma zanurzeniowa z przytwierdzonym (nieruchomym) sitem żeberkowym; po uformowaniu arkusz pozostawiano do odcieknięcia (a), a następnie wykładano z formy na sukno jednocześnie mocno dociskając(b). (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 124)

• 

  il. 3. Drewniana prasa śrubowa z kabestanem, ze średniowiecznego młyna papierniczego Richard-de-bas, wg K. Sarneckiego. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 133)

Przypisy

1. Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
2. Ulewicz A., Dąbrowski J., Filigrany w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie, Olsztyn 2018, wstęp.

---

Autor: M.P.B.