Zwięzy

Zwięzy

(związy, bindy, wiązadła) (ang. sewing supports, bands, raised bands; fr. nerf, niem. Bund, echt Bund, erhabener Bund, wł. nervo)

Biegnące w poprzek bloku książki rzemienie, sznurki, paski pergaminowe lub taśmy wokół których okręcano lub które obejmowała nić przy zszywaniu poszczególnych składek. Zwięzy służą także do połączenia bloku z okładką (il. 1).

Zwięzami potocznie nazywa się także garby na grzbiecie. Wyróżnia się:

• zwięzy prawdziwe (ang. genuine bands), czyli garby stanowiące uwypuklenie zwięzów konstrukcyjnych
• zwięzy sztuczne lub fałszywe (ang. false bands), czyli dekoracje grzbietów nie powiązane ze zwięzami konstrukcyjnymi.

Historia

Z chwilą zszycia kart i powstania w ten sposób bloku książki należało ochronić go przed zabrudzeniami i uszkodzeniami mechanicznymi. Logiczną konsekwencją było umieszczenie bloku między dwiema sztywnymi okładzinami. Powstał w tym momencie problem trwałego połączenia bloku z oprawą. W blokach szytych systemem bezzwięzowym okładziny doszywano do bloku, co nie było dobrym rozwiązaniem konstrukcyjnym.

W naturalny sposób wynaleziono nowy system szycia, czyli zwięzy. Najstarsze uszyte tą techniką kodeksy pochodzą z IV w. Powszechne stosowanie zwięzów miało miejsce w VIII w. w kodeksach karolińskich. W Europie Północnej pojawiły się w X w., a w Anglii w XII w.Zwięzy przechodziły w poprzek grzbietu zespalając ze sobą składki, a następnie ich końcówki przewlekano przez okładziny i zakołkowywano. Powstało w ten sposób trwałe połączenie bloku książki z jego oprawą. W średniowieczu na zwięzy używano skóry zwierząt. Książkę szyto na pojedyncze paski (il. 2), bądź też pasek skóry przecinano w połowie na długości odpowiadającej grubości grzbietu (il. 3, 4). Tworzyły się w ten sposób tzw. podwójne zwięzy (il. 5), na które początkowo szyto blok w charakterystyczny sposób zadzierzgując jeszcze nić za poprzednią składkę (jak w ściegu łańcuszkowym). W literaturze sposób ten nazywany jest „a spina di pesce” (szycie ściegiem w jodełkę, dosłownie: na rybi grzbiet). Końce zwięzów wpuszczano w wycięte w drewnianych okładzinach otwory i rynienki, po czym przyklejano i kołkowano. W okresie późnego średniowiecza najpopularniejszym materiałem używanym na zwięzy były sznurki konopne. Książki szyto na zwięzy pojedyncze ale także podwójne w tym przypadku schemat szycia był jeszcze identyczny, jak wyżej. Podwójne sznurkowe zwięzy używane były w książkach dużego formatu i grubości, głównie kościelnych i prawniczych .

W XV i XVI w. zmieniają się wymiary książek, stają się one mniejsze, w związku z tym ulega również zmianie technika szycia. Podwójny sznurek pozostaje stosowany w tomach dużych rozmiarów. Zanika szycie ściegiem w jodełkę, zostaje zastąpione innym, owijającym sznurki bez zadzierzgiwania nici za nić poprzedniej składki (pojedyncza i podwójna okrętka). W średnich formatach (4°, 8°), najbardziej charakterystycznych dla tego okresu, do szycia używany był pojedynczy sznurek. Często dla urozmaicenia wyglądu grzbietu łączono pojedyncze zwięzy z podwójnymi, na przemian lub np. górny i dolny pojedynczy, pozostałe podwójne. Składki zszywano ze sobą najczęściej grubymi mocnymi nićmi, głównie lnianymi.

W dawnej technice introligatorskiej, przed szyciem nie nacinano grzbietu bloku książki. Pojedyncze, bądź podwójne zwięzy leżały na grzbiecie bloku i uwidaczniały się na skórzanym obleczeniu, jako tzw. garby (zwięzy wypukłe, ang. raised bands). W książce renesansowej zaczęto wpuszczać zwięzy w nacięcia składek. Wydaje się, że ten sposób szycia przejęty został z opraw koptyjskich, w których ścieg łańcuszkowy chowano często w wycięcia zrobione piłką w arkuszach bloku. Sposób ten rozpowszechnił Aldus Manutius działający w Wenecji od 1449 r. Jedną z cech charakterystycznych jego warsztatu introligatorskiego był właśnie gładki grzbiet z niewidocznymi zwięzami. Grzbiet bloku dodatkowo wyrównywano naklejając na niego pergamin, papier, bądź płótno, dzięki czemu był on idealnie gładki, bez garbów. Jeśli zamierzeniem artystycznym było przyozdobienie grzbietu, stosowano tzw. zwięzy fałszywe (ang. false bands). Przyklejano wówczas sznurki, paseczki skóry lub tektury do grzbietówki i imitowano w ten sposób zwięzy prawdziwe. Nacinanie i rozpiłowanie przed szyciem grzbietów składek celem wpuszczenia w nie sznurków (tzw. zwięzy kryte lub wpuszczane, ang. recessed sewing supports) w Polsce zaczyna się od XVI w.

W oprawach pergaminowych na zwięzy używano skórzanych, bądź rzadziej pergaminowych paseczków, które przewlekano przez przegub zewnętrzny. Zwięzy te czasem wyprowadzone były poza krawędź książki i stanowiły troczki do jej zawiązywania. W XIX w. na zwięzy stosowano sznurek, zwykle dość cienki, ukrywany w nacięciach grzbietu. Obok niego do użycia weszły taśmy, początkowo głównie w oprawie wydawnictw nutowych, bowiem książki uszyte na taśmy otwierały się lepiej niż książki uszyte na wcięte sznurki. Oprócz szycia na sznurki i taśmy zaczęto używać merli, czyli tkaniny o bardzo rzadkim splocie, najpierw jako wzmocnienia grzbietu i przegubów, a następnie jako materiału, przez który szyto składki maszynowo, zarówno drutem jak i nićmi.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Garby
Szycie na zwięzy kryte
Szycie na zwięzy płaskie
Szycie na zwięzy wypukłe
Nacinanie grzbietu

Grafika

• 

  il. 1. Schemat przedstawiający różne rodzaje zwięzów. (rys. K. Komsta-Sławińska)

• 

  il. 2. Rzemienne zwięzy pojedyncze utworzone z pojedynczych skręconych rzemieni.(rys. J.A. Szirami, s. 184)

• 

  il. 3. Zwięz rzemienny przecięty na pół na szerokość bloku książki. (rys. J.A. Szirami, s. 184)

• 

  il. 4. Zwięz rzemienny przecięty na pół na szerokość bloku książki - zwykły (prosty) i zmodyfikowany. (rys. J.A. Szirami, s. 184)

• 

  il. 5. Zwięz podwójny utworzony z dwóch rzemieni. (rys. J.A. Szirami, s. 184)

Przypisy

1. Burdett E., The Craft of Bookbinding. A practical Handbook, West Vancouver, 1975, s. 76-77, 85, 90-92
2. Devaux Y., Deux siècles de reliure, Paryż, 1981, s. 48.
3. Diehl Edith, Bookbinding: Its Background and Technique, New York 1980, s. 39.
4. Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971, 2654-2656.
5. Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 329-331.
6. Middleton B.C., A History of English Craft Bookbinding Technique, Londyn, 1978, s. 15, 17-23.
7. Miller J., Books will speak plain. A handbook for identifying and describing historical bindings, Ann Arbor 2014, s. 199, 482, 492-494.
8. Roberts M.T., Etherington D., A Dictionary of Descriptive Terminology, http://cool.conservation-us.org/don/ (data dostępu 11.07.2017)
9. Szirmai J.A., The archeology of medieval bookbinding, New York, 2017, s. 88-90, 95, 100-101, 111-115, 141-148, 150-151, 180-189.
10. Szwejkowska H. Książka drukowana XV - XVIII wieku Zarys historyczny. Wrocław, Warszawa 1983, s. 267-268, 184.
11. Wachnik B., Systemy szycia zabytkowych kodeksów - terminologia, historia, systematyka, zagadnienia konserwatorskie, część teoretyczno-badawcza pracy dyplomowej magisterskiej, promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń UMK 2020, s. 22-25,30, 32, 50-53, 57-66.

---

Autor: M.P.B.