Wittenberski styl
Spis treści
Wittenberski styl
(także: wittenberski/saski/saksoński typ oprawy) (niem.: Wittenberger Stil)
Termin odnoszący się do charakterystycznej i licznej grupy opraw renesansowych, powstających w XVI i XVII w., najpierw w introligatorniach Wittenbergi i Lipska a następnie w wielu ośrodkach protestanckich w środkowej Europie. Geneza w. s. wiąże się z ożywionym dyskursem luterańskim na uniwersytecie w Wittenberdze. Na potrzeby poszerzających się kręgów wyznawców nowego wyznania, jak również z myślą o doktrynalnych sporach, drukowano w tym mieście ogromną liczbę książek, w tym przede wszystkim wielkonakładowych edycji Biblii w redakcji Lutra. Wraz z intensyfikacją działalności drukarzy rozkwitało wittenberskie rzemiosło introligatorskie, w obrębie którego w 2 ćw. XVI w. wypracowano charakterystyczną formułę materiałową i zdobniczą oprawy książkowej. Oparto ją na solidności wykonania, trwałości i relatywnie niewysokiej cenie, a zarazem obfitej dekoracji, zazwyczaj nacechowanej treściami religijnymi. W ten sposób ukształtował się typ renesansowej oprawy z desek bądź tektury powlekanej mocną skórą świńską, garbowaną na biało bądź żółtawo. Woluminy, których okładziny wykonano z desek i skóry, wyposażane były zwykle w mosiężne zapięcia, natomiast księgi mniejszych formatów lub oprawione w skórę na tekturze, niekiedy zaopatrywano w wiązania. Ich ozdobę stanowią gęsto rozmieszczone i ślepo wyciskane ramy radełkowe przedstawiające głównie wizerunki i sceny biblijne z akcentem kładzionym na luterańską antytezę Starego i Nowego Testamentu, określaną jako Gesetz und Gnade. Ikonografii religijnej często towarzyszą różnorakie ornamenty (arabeska), przedstawienia personifikacji (zwłaszcza cnót kardynalnych) oraz medaliony z wizerunkami i portretami all’antica (m.in. reformatorów kościoła). W pierwszych dekadach produkcji opraw w tym stylu zwierciadło ozdabiano zazwyczaj kombinacją motywów wyciskanych z tłoków. W 2 poł. XVI w. powszechne stało się zdobienie zwierciadeł prostokątnymi plakietami o szerokim spektrum dekoracji: głównie motywy biblijne, portrety Lutra i/lub Melanchtona (często w układzie dwóch spiętrzonych portretów na jednej okładzinie bądź po jednym portrecie na jednej okładzinie), personifikacje Sprawiedliwości oraz Świątobliwości i Męstwa, ponadto herby miast, w których działali wykonawcy opraw, oraz portrety i herby władców (cesarza niemieckiego, elektorów). Powyższa koncepcja materiałowo-techniczno-dekoracyjna szybko przeniknęła z Saksonii do innych krajów niemieckich pod rządami władców luterańskch. Rozpowszechniła się też w introligatorstwie czeskim, śląskim, szwedzkim i w Księstwie Pruskim (z centralnym ośrodkiem w Królewcu), zaś na terenie Polski – w Gdańsku i Toruniu. Wpływy w. s. objęły również inne środowiska introligatorskie w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim (Kraków, Wilno, Lwów, Poznań). Polegały one na rozpowszechnieniu ogólnej formuły radełkowych opraw w typie niemieckim oraz charakterystycznej, biblijnej ikonografii radełek. U schyłku XVI w. i na pocz. XVII w. doszło do tego upowszechnienie białych skór na okładzinach, pokrytych radełkowaniami. Mimo wielu nowych stylów w dekoracji opraw, jakie pojawiły w Europie w XVII w., s. w. okazał się niezwykle żywotny zwłaszcza w środowiskach prowincjonalnych oraz jako formuła dekoracji ksiąg religijnych. Jego epigońskie przykłady znane są nawet z ok. poł. XVIII w.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
All'antica wizerunki
Biblijne motywy
Personifikacja
Radełkowe oprawy
Rama
Renesansowe oprawy
Grafika
Oprawa w stylu wittenberskim, prawdop. Frankfurt nad Odrą, poł. XVI w., WBP Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. A. Wagner
Oprawa w stylu wittenberskim, Thomas Krüger, Wittenberga, 1569, Biblioteka Elbląska, Elbląg, fot. wg: Chlebus 2016
Oprawa w stylu wittenberskim z parami plakiet (portrety i herby cesarza oraz elektora saskiego), Saksonia, 3-4 ćw. XVI w., WBP - Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. A. Wagner
Oprawa w stylu wittenberskim, Dolny Śląsk (prawdopodobnie Brzeg), 2 poł. XVI w., BUWr, Wrocław, fot. wg: Karlak 2014
Oprawa w stylu wittenberskim, Hans Guttich, Królewiec, 1575, fot. wg: Wagner, Madajewska, Mazerska 2018
Oprawa w stylu wittenberskim z superekslibrisem inicjałowym, Saksonia, 1583, WBP - Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. A. Wagner
Oprawa w stylu wittenberskim, Saksonia - prawdopodobnie Miśnia, ok. 1610, WBP - Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. A. Wagner
Oprawa w stylu wittenberskim, Samel Walter, Królewiec, 2 ćw. XVII w., fot. wg: Wagner, Madajewska, Mazerska 2018
Przypisy
- Loubier 1926, s. 206-209;
- Piekarski 1932, s. 365-366;
- Burbianka 1955, s. 54-55, 58, 62 i in;
- Lindberg 1961, s. 450;
- Hamanová 1970, il. 11-12;
- Ogonowska 1993, il. 30;
- von Rabenau 1995, s. 365-384;
- von Rabenau 2002, s. 32-36;
- Lück 2010, s. 301-303;
- Wagner 2014, s. 123-137;
- Chlebus 2016, s. 205-221;
- Wagner, Madajewska, Mazerska 2018, nr kat. 26-30, 45-47.
Autor: A.W.
