Owocu granatu wzór
Spis treści
Owocu granatu wzór
(fr. motif de grenade)
(nieprawidłowo zwany również: pędu ruty wzór) jeden z najbardziej popularnych ornamentów w późnogotyckim zdobnictwie introligatorskim od około poł. XV do 1 ćw. XVI w. Wywodzi się z orientalizujących tkanin włoskich XV w. o dekoracji opartej na zmultiplikowanym motywie owocu granatu w centrum stylizowanego kwiatu róży o 5 lub 7 płatkach (zazwyczaj z dodatkowymi, drobniejszymi elementami floralnymi). Tkaniny te były prawdopodobnie masowo eksportowane na płn. od Alp, gdzie wykorzystywano je m.in. na szaty liturgiczne (np. ornaty) i do dekoracji ścian wnętrz mieszkalnych (co ukazują niezliczone dzieła malarstwa gotyckiego). Pod wpływem zdobnictwa tkackiego wzór ten przeniknął m.in. do malarstwa ściennego, a około połowy XV w. także do introligatorstwa, czemu sprzyjał pokrewny – płaszczyznowy – charakter dekoracji tkanin i okładzin opraw. Jednakże ze względu na odmienność techniki tworzenia dekoracji introligatorskiej (za pomocą relatywnie nielicznych tłoków) uległ on silnemu uproszczeniu i schematyzacji. Polegało to na naprzeciwległym (u góry i u dołu) wyciśnięciu tłokiem pojedynczego elementu wzoru o kształcie łuku w ośli grzbiet, a następnie wyciśnięciu w wewnętrznym polu motywu owocu granatu lub gotyckiego kwiatonu. Zwielokrotnione w ten sposób elementy tworzyły całą kompozycję, znakomicie nadającą się do ozdoby zwierciadeł okładzin. Taki ornament, jako bardzo efektowny i modny, a zarazem względnie prosty w wykonaniu, zyskał wielką popularność wśród zachodnioeuropejskich, w tym zwłaszcza niemieckich, introligatorów. Niewątpliwie przyczyniły się do tego tzw. kobergerowskie oprawy, których zwierciadła dekorowano o. g. w. wedle ujednoliconego schematu. Pod wpływem niemieckim wzór ten zyskał sporą popularność w Polsce, gdzie od 3-4 ćw. XV w. stosowali go introligatorzy w każdym większym ośrodku (Kraków, Gdańsk, Poznań). Rozpowszechnienie w. o. g. doprowadziło do ukształtowania się wielu jego wariantów: od dość skomplikowanych kompozycji, wyciskanych ze starannie opracowanych tłoków, do kompozycji prymitywnych i skrajnie uproszczonych. Szczególnie uwidacznia się to w formie łuków tworzących linearną dominantę kompozycji: z ich linii wyodrębniano pączki lub listki o różnorakiej formie, inspirowane dekoracją architektoniczną (tzw. żabkami). Ta cecha dała asumpt niektórym dawnym badaczom niemieckim do określenia całego wzoru jako pędu ruty. Istotną innowacją było wprowadzenie w warsztatach kobergerowskich plakiet/drewnianych klocków z segmentem wzoru, co przyspieszało pokrycie nim całego zwierciadła. Charakterystyczną grupę stanowią też tłoki, których kształt naśladuje gotyckie łuki architektoniczne: takimi narzędziami można było tworzyć o. g. w., ale też naśladownictwa fryzów na budowlach lub motywy baldachimów na oprawach o architektonicznej dekoracji. Segmenty w. o. g. ukazywano też w kompartymentach grzbietów. Od pocz. XVI w. obserwuje się proces stopniowego wypierania o. g. w. przez nowatorskie ornamenty renesansowe; w wielu przypadkach był on też przekształcany (np. poprzez upodobnienie łuku do wici akantowej lub stykających się wolut). Mimo tego, aż do 2 ćw. XVI w. kompletne w. o. g. bądź łuki tworzące segmenty tego wzoru pojawiały się na oprawach wśród nowatorskich ornamentów. W późniejszych stuleciach wzór ten całkowicie zamarł. Niemniej w XIX-XXI w. jest niekiedy przywoływany w dekoracji opraw historyzujących.
Zobacz też
Kobergerowskie oprawy
Kwiaton
Łuk w ośli grzbiet
Owoc granatu
Pęd ruty
Pędu ruty wzór
Grafika
Tkanina włoska dekorowana wzorem owocu granatu, użyta jako materiał ornatu polskiego z ok. 1500 r.
Przykład wzoru owocu granatu na oprawie krakowskiej z 3 ćw. XV w., Biblioteka Jagiellońska, fot. A. Wagner
Przykład wzoru owocu granatu na oprawie krakowskiej z 3 ćw. XV w., Biblioteka Jagiellońska, fot. A. Wagner
Przykład wzoru owocu granatu na oprawie prawdopodobnie śląskiej z ok. 1500 r., Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, fot. A. Wagner
Przykład wzoru owocu granatu na oprawie gdańskiej z ok. 1500 r., PAN Biblioteka Gdańska, fot. A. Wagner
Przykład wzoru owocu granatu na oprawie tzw. kobergerowskiej z końca XV w., Biblioteka Towarzystwa Naukowego Płockiego, fot. G. Szumlicka-Rychlik
Przykład wzoru owocu granatu na oprawie tzw. kobergerowskiej z końca XV w., B OO. Karmelitów na Piasku, Kraków, fot. wg Sułecki 2015
Przykład użycia wzoru owocu granatu jako dekoracji kompartymentów na oprawie późnogotyckiej z ok. 1500 r.; Biblioteka Towarzystwa Naukowego Płockiego, fot. G. Szumlicka-Rychlik
Przykład nietypowego użycia tłoka z łukiem w ośli grzbiet w dekoracji architektonicznej na oprawie Introligatora IC, Kraków, kon. XV w.; Biblioteka WSD we Włocławku, fot. A. Wagner
Segment wzoru owocu granatu jako dekoracja wyciskana z małego tłoka na oprawie gotyckiej z kon. XV w., Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, fot. A. Wagner
Przykład późnego zastosowania wzoru owocu granatu na krakowskiej oprawie z ok. 1520 r.; Biblioteka Jagiellońska, fot. A. Wagner
Przykład przekształconego wzoru owocu granatu na oprawie renesansowej z l. 30. XVI w.; Biblioteka Towarzystwa Naukowego Płockiego, fot. A. Wagner
Przypisy
Autor: A.W.
