Palimpsest
Spis treści
Palimpsest
(łac. codex rescriptus; ang. palimpsest) ( z gr, palin - na nowo, psao - wycieram) Powtórnie zapisany rękopis na pergaminie.
Historia
W średniowieczu, gdy brakowało w skryptoriach pergaminu, cennego materiału do zapisywania tekstu, wykorzystywano powtórnie zapisane wcześniej pergamin. Usuwano teksty, które uznano za nieistotne, np. rachunki, listy, lub mogły to być karty z uszkodzonych egzemplarzy np. Pisma Świętego. Zdarzało się, że pergaminy były zapisywane nawet trzykrotnie.
Technika wykonania
Tekst usuwano z pergaminu najczęściej mechanicznie, tj. zeskrobywano nożem, ścierano pumeksem, gąbką. Rzadziej usuwano go chemicznie poprzez zanurzenie pergaminu w mleku. U Mnicha Teofila znaleźć można przepis na usunięcie pisma z pergaminu za pomocą gąbki nasączonej sokiem pomarańczowym. Po usunięciu, bądź znacznym osłabieniu pisma pergaminowe karty nawilżano i naprężano celem usunięcia deformacji. Wykonywano to najczęściej na ramach z pomocą gwoździ. Przy krawędziach pergaminowych kart można często zaobserwować gęsto rozmieszczone drobne dziurki, są to ślady po tym zabiegu.Po wyschnięciu kartę ponownie szlifowano pumeksem. Szorstką powierzchnię pokrywano zazwyczaj białkiem jaja kurzego. Następnie kopista przecinał kartę na pół wzdłuż dawnego grzbietu, otrzymując w ten sposób dwie karty. Kartę obracano o 90 stopni i składano w połowie (il. 1). Była to, w przypadku palimpsestów, powszechnie przyjęta praktyka. Nadpisany tekst był zdecydowanie czytelniejszy, gdy nie pokrywał się z pierwotnym.
Przykłady
Zastosowanie odpowiednich Technologii umożliwia odczytanie pierwotnych tekstów. Dzięki temu poznano wiele wczesnośredniowiecznych, a nawet starożytnych tekstów. Do bardziej znanych palimpsestów zalicza się:
- rękopis greckiej Biblii "Codex Ephraemi Syri" z V w., zapisany ponownie w XIII w. (il. 2)
- rękopis Cicerona "De republica" z IV w., zapisany ponownie w VII/VIII w. komentarzem do Psalmów św. Augustyna
- rękopis Gaja "Institutiones" z V w., zapisany ponownie w VIII w. listami św. Hieronima
- rękopis Archimedesa "O metodzie" kopia z X w., poszczególne części wielokrotnie zapisywane od X - XX w. (il. 3, 4)
- rękopis "Codex Guelferbytanus Weissenburgensis, zawiera trzy greckie teksty (Kodeks Gwelferbytański A, Codex Guelferbytanus B), gocko-łacinski tekst Rz 11-15 (Codex Carolinus) i kilka łacińskich tekstów; tekst górny został nadpisany w XI wieku i zawiera Origines Izydora z Sewilli
polskie znane palimpsesty:
- 24 karty rękopisu "Collectio tripartita" z XI/XII w., zapisane ponownie w tym samym okresie
- rękopis z XII w., zapisany ponownie w XIV w. Ciceron "De officiis"
Metody odczytywania
W XIX i na pocz. XX w. do odczytywania palimpsestów używano bardzo nieraz destrukcyjnych metod i środków, takich jak: wodorosiarczan amonowy, błękit pruski, żelazicyjanek potasu, kwas galusowy. Najsilniejsze działanie miała tzw. tynktura Giobertiego, tj kwas solny i cyjanek potasu stosowane na przemian. Zniszczono w ten sposób wiele palimpsestów. Nowoczesne metody obrazowania optycznego np. digitalizacja obrazów, reflektografia w ultrafiolecie, fluorescencja wzbudzana ultrafioletem, reflektografia w podczerwieni, fluorescencja rentgenowska są znacznie mniej szkodliwe i bardzo pomocne w odszyfrowaniu nieczytelnych dotąd palimpsestów(il. 4, 5).
Zobacz też
Grafika
il. 1. Karta palimpsestu z tekstem Archimedesa w warstwie pierwotnej (źródło: https://www.pbs.org/wgbh/nova/physics/inside-archimedes-palimpsest.html, data dostępu 10.04. 2019)
il. 2. Przykład palimpsestu - Codex Ephraemi Rescriptus, Bibliothèque nationale de France (źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Palimpsest_(piśmiennictwo),data dostępu 10.04. 2019)
il. 3. Karta wyjęta z palimpsestu Archimedesa w l. 40-tych XIX w., obecnie w Cambridge Uniwersity Library (źródło: Netz R., Noel W., 2007.)
il. 4. Karta palimsestu Archimedesa pokryta dekoracją malarską w 1938 r. po lewej w świetle VIS, po prawej przy użyciu fluorescencji rentgenowskiej (XRF)(źródło: Netz R., Noel W., 2007.)
il. 5. Karta palimsestu Archimedesa po lewej w świetle VIS, po prawej przy użyciu fluorescencji rentgenowskiej (XRF)(mapowanie Fe)(źródło: Netz R., Noel W., 2007.)
Przypisy
- Głombiowski K., Szwejkowska H., Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu, Warszawa 1971.
- Encyklopedia Wiedzy o Książce (red. A.Birkenmajer), Wrocław 1971.
- Escobar Á., El palimpsesto grecolatino como fenómeno librario y textual, Zaragoza 2006.
- Netz R., Noel W., Kodeks Archimedesa, tajemnice najsłynniejszego palimpsestu świata, Warszawa 2007.
- https://www.pbs.org/wgbh/nova/physics/inside-archimedes-palimpsest.html, data dostępu 10.04. 2019.
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Palimpsest_(piśmiennictwo),data dostępu 10.04. 2019.
Autor: MPG
