Skóry introligatorskie

Skóry introligatorskie

(niem. Leder)

Naturalny materiał pochodzenia zwierzęcego, wygarbowana lub wyprawiona w inny sposób skóra zwierzęca używana w introligatorstwie jako materiał obleczeniowy opraw oraz do wykonywania różnych wyrobów galanterii introligatorskiej. Introligatorzy co najmniej od VII w. wykorzystywali skóry do oprawiania książek. Wykorzystywali różne rodzaje skór: cielęcą i wołową, kozią, świńską, baranią, a także skóry zwierząt dzikich i egzotycznych.

W drodze garbowania, czyli długotrwałej kąpieli z dodatkiem środków garbujących następuje rozpuszczenie pozostających w skórze białek, co konserwuje skórę przed rozkładem. Do garbowania skór tradycyjną metodą używano kory dębowej, w technice safianniczej – sumaku, zaś białoskórniczej – ałunu i soli kuchennej. W wieku XIX do tych środków dołączyła kora innych drzew: wierzbowa, świerkowa, brzozowa, drewno quebracho, a nadto galasówka, a wreszcie związki chromu. Pierwotnie skóry barwiono farbami naturalnymi: roślinnymi i mineralnymi, w końcu wieku XIX zaczęto stosować farby anilinowe. W pracach introligatorskich używane są skóry pochodzące z różnych zwierząt, pochodzenie, sposób wyprawy i końcowej obróbki tworzy szeroką paletę gatunków skór zróżnicowanych pod względem wyglądu, trwałości i innych cech fizycznych.

Upowszechnienie w XIX w. skór niskiej jakości i nietrwałych: szpaltowanych, wyprawianych chromowo, skór baranich imitujących szlachetniejsze gatunki wywołały reakcję środowisk biblioteczno-konserwatorskich, domagających się dla opraw książek skór trwałych, wysokiej jakości, co miało być uzyskane przez wyprawę garbnikami roślinnymi, stosowanie skór licowych, najlepiej nieszpaltowanych, barwionych trwałymi farbami naturalnymi.

W XIX/XX w. produkowano szereg tkanin powlekanych, upodabnianych do skóry, tzw. sztuczne skóry.

Znane są także przypadki wykonywania opraw książek i innych wyrobów galanteryjnych z ludzkiej skóry.

Skóra cielęca

(ang. calf, niem. Kalbleder)

Skóra cielęca należy do najczęściej stosowanych w introligatorstwie. Stosowano głównie gładką skórę cielęcą garbowaną przez garbarzy czerwonoskórników. Miała ona naturalny beżowy kolor. Niekiedy kolor skry przyciemniano, barwiono ją lub marmoryzowano.

Skóra świńska

(niem. Schweinsleder)

W okresie renesansu w introligatorstwie północnoeuropejskim popularna była skóra świńska, wyprawiana ałunem na biało. W późniejszym okresie skórę świńską garbowano także jak inne skóry, uzyskując produkt o barwie naturalnej beżowej. Skóra świńska jest łatwo rozpoznawalna dzięki porom po szczecinie występującym w grupach po trzy. Dzięki resztkowej zawartości tłuszczu jest bardzo mocna i trwała.

Skóra kozia

(fr. chevreau, niem. Ziegenleder)

Szeroko używanym gatunkiem była skóra kozia. Jest to skóra bardzo dobrej jakości, mocna i trwała, charakteryzująca się ziarnistym licem. Skóra kozia często była barwiona przez introligatorów. Z krajów arabskich przyszedł wynalazek skóry zwanej wymiennie safianem bądź marokinem, wykonywanej pierwotnie ze skór kozich, później także innych zwierząt. Z innych skór kozich wymienić można chagrin (szagryn), który wyprawiali Afrykanie, wtłaczając ziarna od strony mizdry. Ponadto do opraw chętnie używano skóry kóz nigeryjskich i pustynnych żyjących w oazach (oasis) z wyrazistą fakturą naturalnych fałdów skóry oraz skóry kóz Kap (capy), bardzo wytrzymałych choć nieco chropowatych.

Bockleder - skóra wyprawy indyjskiej, do której garbowania stosowano divi-divi oraz myrobylanę miała fakturę safianu, była bardziej sztywna i nietrwała, powszechnie stosowana na oprawy wydawnicze.

Marokin/safian

(niem. Kapziegenleder, fr. Maroquin)

Umiejętność wyprawiania marokinu/safianu - cienkiej i miękkiej skórki barwnej była wynalazkiem arabskim. Początkowo wykonywano je w Maroku, później także w południowej Afryce, prawdziwe marokiny wykonywano z kóz żyjących w trudnych warunkach, na skórze widoczne były blizny po cierniach i kleszczach.

Później wyrób marokinów upowszechnił się także w Europie, wykonywano je ze skór kozich garbowanych sumakiem. Marokin jest skórą grubą, o fakturze dużego, wypukłego groszku.

Marokin, szpaltowany a następnie prasowany i polerowany przy użyciu szklanych walców nosił nazwę skóry ecrasé. Jego powierzchnia stawała się gładka, jednak ziarno, które ulegało przyciemnieniu, odróżniało się od porów, które pozostawały jasne.

Nazwa safian jest czasem ograniczana dla skór o podłużnym ziarnie.

Skóra owcza

(niem. Schafleder)

Do tańszych opraw stosowano skóry owcze, mniej trwałe. Skóry te mają lico porowate i są słabsze. Najczęściej upodobniano je do do skór innego gatunku; dzięki obróbce polegającej na barwieniu i wytłaczaniu na gorąco przy użyciu metalowych płyt wytwarzano z nich imitacje skór safianowych, cielęcych, a nawet wężowych czy krokodylich. Skóry owcze są także poddawane szpaltowaniu, a po rozdwojeniu barwieniu i lakierowaniu służą do produkcji tanich opraw kalendarzy, notesów albo też na szyldziki.

Wśród skór owczych znane były: cienka włoska skóra basane oraz bastard - skóra z owiec indyjskich, pokrytych włosiem a nie wełną.

Inne gatunki skór

• ekrez (fr. écrasé)- skóra o gładkim i połyskliwym licu ze sztucznie wytłoczonym ziarnem uzyskanym w procesie prasowania szklanymi walcami; rozpowszechniona w XIX w.
• jucht - skóra bydlęca lub końska wyprawiana sposobem rosyjskim z użyciem olejku brzozowego o podłużnym ziarnie, mocna i elastyczna; stosowana do opraw dużych, ciężkich tomów (np. ksiąg handlowych)
• nappa - skóra kozia, która wyglądem przypomina delikatną skórę cielęcą, bardzo miękka
• nubuk - mylony z zamszem, delikatnie oszlifowana warstwa skóry od strony lica, po oszlifowaniu na jej powierzchni zostaje delikatny meszek, na którym po przeciągnięciu palcem pozostaje jasny lub ciemny ślad, który wynika ze zmiany kierunku ułożenia włosia.
• oasis - skóra kozia pozyskiwana z kóz żyjących w afrykańskich oazach, garbowana roślinnie, zachowująca naturalną faktura; popularna w Anglii
• pergamin - specjalnie wyprawiona (wapniowana, szlifowana) skóra zwierzęca, cienka i sztywna o naturalnej jasnej barwie, w introligatorstwie stosowano zazwyczaj pergaminy ze skór kozich i cielęcych jednostronnie szlifowane
• salpa - tzw. skóra wtórna, produkowana współcześnie z odpadów, powstaje ona z rozdrobnionych włókien skórzanych, sklejanych i prasowanych, często też barwionych i lakierowanych; bywa wykorzystywana w pracach galanteryjnych.
• szagryn (ang. shagreen, goatskin, niem. Chagrinleder, wł. chagrin) - skóra pozyskiwana z osłów i mułów, bardzo twarda i odporna, w wyniku specjalnej obróbki uzyskiwała fakturę ziarna, groszku; używana już w XV wieku.
• skóry zwierząt dzikich, zwłaszcza jeleni,saren i danieli - skóry głównie wyprawy tłuszczowej, miękkie; stosowane w dawnych oprawach, szczególnie chętnie w o.płaszczowych i sakwowych
• welur - odmiana zamszu, posiadajaca gęste i grube włókna, najwyższą jakością cieszą się skóry welurowe wykonane ze skór cielęcych i kozic.
• zamsz - odpowiednio przygotowana skóra od strony mizdry; w odróżnieniu od nubuku, meszek na powierzchni zamszu charakteryzuje się dłuższym włosiem.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Pergamin
Szpaltowanie
Sztuczna skóra
Skóra garbowana roślinnie
Skóra wyprawy glinowej
Skóra wyprawy tłuszczowej
Ludzka skóra

Grafika

• 

  Obrazek 1

Przypisy

1. G. Moessner, Buchbinder ABC, Bergisch Gladbach 1981, s. 14, 17, 67-68, 107, 133.
2. https://skora-info.pl/Strona_g%C5%82%C3%B3wna
3. R. Szczęsny, Materiałoznawstwo introligatorskie, Warszawa 1983, s. 54-65.

---

Autor: E.P.