Zoomorficzne motywy
Spis treści
Zoomorficzne motywy
(także: zoomorficzne ornamenty) (fr. motifs zoomorphes)
W węższym znaczeniu: motywy zwierzęce w ornamentyce; w szerszym: przedstawienia zwierząt (realnych lub fantastycznych) symbolizujących bóstwa, zjawiska przyrodnicze i pojęcia abstrakcyjne. Przez całe średniowiecze należały do najważniejszych motywów w zdobnictwie opraw; od ery renesansu ich znaczenie malało (z wyjątkiem z. m. heraldycznych), by ulec ponownemu spopularyzowaniu w oprawach wydawniczych XIX-pocz. XX w. Różnorakie wyobrażenia ptaków, łowów na zwierzynę, zwierząt wśród wici, a nawet delfinów ukazywano niekiedy na wczesnośredniowiecznych opr. ksiąg liturgicznych jako dopełnienie scen i wizerunków religijnych (np. tzw. reliefy na plakietkach z kości słoniowej: tzw. oprawa Tuotilo z Sankt Gallen, przełom IX-X w. oraz Psałterz królowej Melisandy, 2 ćw. XII w.). Do wyraźnego zwiększenia liczby zwierząt ukazywanych na tłokach doszło w introligatorstwie romańskim (XII-XIII w.); wśród nich występują zarówno realne czworonogi (np. niedźwiedź, jeleń, dzik, lew), ptaki (np. orzeł, kogut, paw, łabędź) i inne zwierzęta (ryby), jak również fantastyczne motywy (np. smok, gryf). Najczęściej były to autonomiczne wizerunki, obok których spotyka się zwierzęta wkomponowane w wici czy też tworzące antytetyczne układy. Zgodnie z kanonami zdobnictwa epoki, ich zmultiplikowanymi i zagęszczonymi motywami zapełniano obramienia zwierciadeł okładzin, bądź same zwierciadła; ponadto wkomponowywano pojedynczo między inne motywy dekoracyjne i ornamenty. Dalsze upowszechnienie z. m. nastąpiło w gotyku: wizerunki licznych zwierząt realnych i fantastycznych o złożonej symbolice religijnej i moralnej, wyciskane z tłoków o różnych kształtach, widnieją w zwierciadłach i ich obramieniach (m.in. bocian, jeleń, kogut, małpa, orzeł, pelikan, pies, sowa, zając). Między schyłkiem XV w. a pocz. XVI w. popularność zyskały radełka ze scenami łowów na jelenie, łanie i zające (łowieckie motywy). Na gotyckich plakietach niderlandzkich XV-XVI w. motywy zwierząt chętnie wkomponowywano w wici. Bogactwem gatunkowym cechują się z. m. na nacinanych oprawach XIV-XV w.: rozbudowane i nierzadko finezyjnie opracowane kompozycje m.in. z jeleniami, niedźwiedziami i ptakami zapełniają w nich obszerne zwierciadła. Sceny łowów drapieżników na ptaki widnieją na nielicznych oprawach z XV w. o dekoracji drzeworytniczej na skórze, naśladującej orientalne tkaniny (grafika w introligatorstwie). Wizerunki m.in. jelenia, sarny i zwierząt fantastycznych występują też na metalowych okuciach i zapięciach z IX-pocz. XVI w. Na renesansowych oprawach włoskich, a później w innych krajach Europy spotyka się najczęściej niewielkie, często zmultiplikowane i regularnie rozmieszczone na okładzinach, motywy zwierząt o symbolicznej – w tym heraldycznej – wymowie, wyciskane z tłoków (np. orzeł, sowa, jeżozwierz, kogut). Kompozycje animalistyczne i łowieckie widnieją na nielicznych radełkach (np. radełko z ptakami wśród wici stosowane przez Jerzego Moellera m.in. na Monumentach Zygmunta Augusta). W ramach upowszechnienia się w XVI w. superekslibrisów, rozmaite z. m. w funkcji godeł, klejnotów lub trzymaczy (od późnego baroku również podpór heraldycznych) pojawiają się na herbach; tradycja ta rozwijała się przez cały okres nowożytny, aż po schyłek XIX w. Niekiedy z. m. ukazywano też na złoconych i cyzelowanych obcięciach kart. Na siedemnastowiecznych à la fanfare i wachlarzowych oprawach, oraz w obrębie dekoracji pointillé, pojawiały się nieczęsto. Chętnie zaś ukazywano je w XVIII w. na koronkowych oprawach: jako motywy dekoracyjne (np. l’oiseau) lub godła herbowe w obrębie koronki otaczającej centralny superekslibris. Na XVIII w. przypada też popularyzacja m. z. jako elementów kompozycji ornamentalnych na papierach dekoracyjnych, wykorzystywanych jako wyklejki i obleczenia opraw (papugi, fantazyjne ptaki, sceny walk zwierząt i łowów na nie). W okresie nowożytnym nadal ukazywano je też na okuciach i zapięciach (np. głowa lwa). W dobie uprzemysłowienia produkcji książki w XIX w. z. m. chętnie ukazywano na oprawach wydawniczych książek m.in. o tematyce przyrodniczej i przygodowej. Na secesyjnych oprawach z przełomu XIX i XX w. popularność zyskały stylizowane motywy ptasich piór i sylwetki zwierząt. Współcześnie z. m. ograniczają się najczęściej do herbów.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Fantastyczne motywy
L'oiseau
Łowieckie motywy
Superekslibris
Grafika
Gotycki tłok z symboliczną sceną ukazującą zwierzęta, ok. 1500 r.
Motyw pelikana jako element dekoracji radełkowej na oprawie renesansowej, XVI w.
Medalion z motywem bociana z wężem w dziobie, Niderlandy, XVII w.
Przypisy
- Steenbock 1965, il. 36, 85, 124-125 i in.;
- Schwenke, Schunke 1979, tabl. 1-22, 93, 128-129 i in.;
- Schmidt-Künsemüller 1985, s. 193-254;
- Jäger 2002, nr kat./tabl. 13; 26, 56 i in.;
- Tondel 2007, s. 156, 158-159, 167 i in.;
- Adler 2010, s. 65-69, 78-79, 149 i in.;
- Baldó 2012, s. 289, il. 178;
- Wagner 2013, s. 144-156;
Autor: A.W.
