Konserwacja profilaktyczna zabytkowych księgozbiorów
Spis treści
Konserwacja profilaktyczna księgozbiorów
Opieka profilaktyczna nad zabytkowymi zbiorami to wszelkie działania, których celem jest stworzenie odpowiedniego środowiska wokół zabytku mającego ogromny wpływ na jego trwałość, bezpieczeństwo i funkcjonowanie w społeczeństwie. Cel ten realizuje się poprzez kontrolowanie i działania zapobiegające powstaniu czynników ryzyka. Jednym z najistotniejszych założeń prewencyjnych jest przechowywanie zbiorów zabytkowych we właściwych warunkach klimatycznych. Z obecnością wilgoci i jej częstymi zmianami sprzężone są wszystkie procesy destrukcyjne w książkach, a także ewentualne zagrożenie związane z zakażeniami mikrobiologicznymi. W ostatnich latach powstały nowe, „szersze” rekomendacje, oparte nie na technicznych możliwościach systemów klimatyzacji, ale przede wszystkim na badaniach i eksperymentach naukowych uwzględniających właściwości materiałowe, zrozumienie procesów niszczących, odporność na zmiany itd. Uwzględniają one również aspekt ekonomiczny, energooszczędność i ekologię, co daje szanse zarządzania mikroklimatem w sposób odpowiedzialny, efektywny i przyjazny dla środowiska. Według tej idei ustalenie odpowiednich warunków klimatycznych sprzyjających ochronie księgozbiorów oparte jest na dwóch kryteriach – środowiskowym i materiałowym. Kryterium środowiskowe to klimat historyczny i teoria aklimatyzacji obiektów, która określa dany obiekt jako zaaklimatyzowany do danych warunków, jeśli w przeciągu - minimum roku - nie stwierdzono nowych uszkodzeń. Nowe rekomendacje nie negują faktu, że dotychczas zalecane normy o „wąskich” zakresach stabilizacji i odchyleń parametrów, pozostają bardzo bezpieczne, ale jednocześnie dostarczają dowodów, że „szersze” i bardziej ogólne zakresy często nie stanowią zagrożenia dla większości rodzajów obiektów. Działaniem ściśle związanym z ochroną profilaktyczną księgozbiorów jest dbałość o ograniczenie dostępu światła, które przyczynia się do przyspieszania tempa starzenia papieru i innych materiałów naturalnych (kompaktowe regały, żaluzje w oknach, szyby z filtrami UV i IR, oświetlenie LED). Do profilaktyki należy również kontrolowanie i dokumentowanie stanu zachowania, szczególnie przy wypożyczeniach zewnętrznych. Bardzo istotnym elementem ochrony księgozbiorów jest ich digitalizacja. Przenoszenie treści zabytkowych dzieł na nośniki cyfrowe daje możliwość stworzenia szerokiego i łatwego dostępu do zachowanej informacji bez konieczności sięgania do oryginałów. Działanie to służy ochronie zbiorów i powoduje, że jedynie warunki przechowywania i naturalne właściwości materiałów, z których dany obiekt jest wykonany, determinują ich stan zachowania. Digitalizacja ponadto promuje zbiory zabytkowe i umożliwia rozpowszechnianie ich poza macierzystą biblioteką. Ważnym aspektem profilaktyki konserwatorskiej jest właściwe opakowanie ochronne, a często podkreśla się, że ma ono kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa i trwałości zabytków.
Historia
Wieki średnie
Pierwszymi pomieszczeniami świadomie przystosowanymi do przechowywania książek, były skarbce klasztorne i kościelne, a także w zakrystii, bądź w absydzie za ołtarzem. Ok. połowy XIV w., zaczęto zauważać współzależność pomiędzy stanem zachowania ksiąg, a miejscem ich przechowywania, czego wynikiem była zmiana dotychczasowej ich lokacji. Rozpoczął się proces budowania lub adaptacji w kościołach celowych pomieszczeń do przechowywania księgozbioru. Na początku XV w., w miarę rozrostu księgozbiorów, wzrostu czytelnictwa oraz spostrzeżeń nad stanem zbiorów, nastąpiła zmiana koncepcji organizacji pomieszczenia bibliotecznego. Miały one spełniać już nie tylko rolę magazynów, ale także czytelni. W klasztorach średniowiecznych sytuacja przedstawiała się nieco inaczej, ilość osób korzystająca z księgozbioru była ograniczona klauzurą, w związku z tym książki przechowywano i czytano w niszach krużganków. Dopiero u schyłku średniowiecza wydzielano specjalne, do tego celu pomieszczenie, najczęściej długie i dobrze z obu stron oświetlone. Biblioteką, tzw. scriptorium zarządzał armarius, który czuwał nad porządkiem i czystością książek oraz katalogował je i prowadził wypożyczenia. Do jego obowiązków należało zatem wykonywanie podstawowych zabiegów, których celem było utrzymane księgozbioru w „dobrym stanie”, czyli systematyczne oczyszczanie księgozbioru z kurzu, pyłu i …pleśni(!) oraz zwalczaniem owadów poprzez ich wytrzepywanie i/lub przecieranie opraw olejkiem cedrowym. Kodeksy oprawne w drogocenne oprawy, były niekiedy zaopatrywane w futerały lub woreczki z miękkiej skóry, bądź tkaniny (camisiae). Książki przechowywano ułożone jedne na drugich, początkowo w skrzyniach (cista) i pudłach (capsae). Miało to swoje dobre strony, m.in. łatwość transportu i ewentualnej szybkiej ewakuacji oraz dobre zabezpieczenie przed kradzieżą. Znaczącym minusem, była trudność w manipulowaniu ułożonymi w stosy książkami i całkowity brak cyrkulacji powietrza. Powodowało to uszkodzenia mechaniczne woluminów, ich zawilgocenie, a w konsekwencji atak mikroorganizmów. W połowie XV w., gdy wprowadzono nowe wymagania względem bibliotek zaczęto także wytwarzać specjalne szafy do przechowywania kodeksów, zwane armariami oraz udostępniania zwane repozytoriami (Anglia – poł. XIV w.; Polska – poł. XV w.). Modernizację pomieszczeń i mebli bibliotecznych należy wiązać ze wzrostem świadomości zagrożeń zewnętrznych dla księgozbioru i koniecznością ich minimalizowania. Większa pojemność szaf i przede wszystkim ustawienie książek na półkach, spowodowało lepszą cyrkulację powietrza, a więc ograniczenie ryzyka ataku mikrobiologicznego. Ustawienie na półkach zminimalizowało także uszkodzenia mechaniczne przy manipulowaniu książkami. Armaria umieszczano najczęściej we wnękach ścian. Sprzętem służącym przede wszystkim do czytania, ale też przechowywania ksiąg były tzw. pulty, zwane też pulpitami lub lectrinium, były to jedno lub dwustronne ławy, tworzące integralną całość z półkami. Można przyjąć, że pojawiły się one w XIV w. Na półkach ustawiano książki przymocowane do nich łańcuchami (codices/libri catenati), które do czytania wykładano na pulty, przy których stano lub siedziano w zależności od konstrukcji mebla. Inną formą ochrony cennego woluminu – powszechnie stosowaną w średniowieczu - było przepisywanie go i udostępnianie kopii, a nie oryginału. Natomiast szczególnym sposobem ochrony ksiąg, stosunkowo rzadkim, choć już znanym w średniowieczu były anatemy, czyli zaklęcia przeciw złodziejom ksiąg i niszczącym je użytkownikom. Inną formą ochrony było ograniczenie udostępnienia ksiąg. Ograniczeniem a nawet zakazem wypożyczeń zajmowali się kustosze (custodes) danej biblioteki. W przypadku udostępniania księgi na zewnątrz biblioteki, już w średniowieczu wykształciły się dwie formy ewidencji: księgi wypożyczeń i rewersy. Wartym odnotowania jest fakt, że przy zwrocie książki obowiązkowo odnotowywano stan zwracanych ksiąg. Również w tym czasie wykształcił się system kontroli ilościowej księgozbioru – skontrum. Przy czym w trakcie skontrum dokonywano nie tylko stwierdzenia ilości książek, lecz równocześnie stanu ich zachowania, a te księgi które wymagały naprawy, okresowo wycofywano z udostępniania. W średniowieczu ochronę książki od strony prawnej regulowały statuty i regulaminy biblioteczne.
XVI - XVIII w.
W wiekach XVI i XVII w nowobudowanych budynkach bibliotecznych na plan pierwszy wysunął się wymóg skutecznego zabezpieczania zbiorów przed czynnikami zewnętrznymi, wilgocią, światłem, i szeroko pojmowanym działaniem człowieka. W budynkach, w których znajdowały się księgozbiory zaczęto zwracać uwagę na jego lokalizację (piętro, ale nie poddasze) i odpowiednie izolacje. W otworach okiennych powszechnie stosowano barwne szyby, które stanowiły pewną barierę dla przenikania do wnętrza promieni UV. Montowanie masywnych metalowych drzwi stanowiło zaporę ogniową, a jednocześnie chroniło księgozbiór przed kradzieżą, podobnie jak kraty w oknach. Ochrona książek przed kradzieżą była pierwotnym powodem oddzielenia magazynu książek od czytelni. To przeorganizowanie przestrzeni bibliotecznej miało wpływ na zmieniający się w tym czasie sprzęt biblioteczny. Odnotowuje się zanikanie tzw. bibliotek łańcuchowych i sprzętów do ich przechowywania. W odróżnieniu od pult, nadal stosowano armaria, choć uległy one także przekształceniom. Były to najczęściej ozdobne szafy, często z oszklonymi drzwiami. Szafa biblioteczna przestała chronić już książki przed kradzieżą, ale za to znakomicie pokazywała ich piękno, stanowiąc dumę właściciela. Przeszklone szafy były jednocześnie znakomitą ochroną przed kurzem i pyłem. Różne formy armariów występowały we wszystkich typach bibliotek do końca XVIII w., a niekiedy dłużej. Wyposażenie większych bibliotek było często projektowane do danego księgozbioru, uwzględniając jego specyfikę. Na pięknych, bogato zdobionych, przeszklonych szafach pojawiały się często tytuły działów. W tym czasie, w związku z ilościowym zwiększaniem się księgozbiorów, głównie w dużych bibliotekach pojawiły się powierzchnie magazynowe wypełnione regałami. W małych, prywatnych bibliotekach skrzynie, które nadal stanowiły podstawowy sprzęt do przechowywania księgozbioru były coraz częściej zastępowane przez tzw. scrinium, czyli odmienną formę skrzyni postawioną pionowo, zaopatrzoną w półki. Mebel ten, podobnie jak forma poprzednia, znakomicie spełniał wymóg zabezpieczenia księgozbioru w transporcie, a jednocześnie dzięki półkom – umożliwił wygodne korzystanie z księgozbioru i większą cyrkulację powietrza. Z innych mebli bibliotecznych, ale związanych już nie z przechowywaniem, a korzystaniem z księgozbioru, już w XVI w. pojawiły się płaskie stoły do pracy w bibliotekach. W XVII i XVIII w., gdy wydzielono czytelnie, ustawiano je tam wraz, z najpierw wygodnymi fotelami, a później krzesłami bez oparcia. Były to ciężkie, masywne meble, o dużej powierzchni roboczej. Z księgozbioru starano się korzystać przy świetle dziennym, jednakże korzystanie ze światła sztucznego było również nieuniknione. Projektując oświetlenie sztuczne zwracano uwagę na bezpieczeństwo pożarowe. Korzystano z świec i lamp naftowych z szklanymi kloszami. W dużych bibliotekach montowano latarnie w specjalnych obudowach. W omawianym okresie, w kontekście zabezpieczenia księgozbioru przed przemieszczeniem, zwraca uwagę zmiana systemu inwentaryzowania. Obok danych identyfikacyjnych, zaczęto umieszczać w ówczesnych inwentarzach także skrócony opis wyglądu książki, wartość oprawy, a także zaznaczano uszkodzenia. Jednocześnie pojawiły się różne formy znakowania woluminów, będące namacalnym dowodem jego przynależności do danej kolekcji. Są to różnego rodzaju zapisy proweniencyjne, pieczęcie, a także superekslibrisy i ekslibrisy wykonywane w technikach grafiki warsztatowej. Wszystkie te znaki są tematem oddzielnych badań. W XVII w. rozpoczęto też znakowanie książek szczególnie istotnych dla danej kolekcji, z punktu widzenia jej właściciela. Powstawały w ten sposób zalążki zbiorów specjalnych. W tym czasie można więc zaobserwować zjawisko dwutorowe. Z jednej strony wzrost udostępnienia księgozbioru - nazwać go można popularnego, z drugiej znaczne ograniczenie udostępnienia i roztoczenie szczególnej opieki nad księgozbiorem specjalnym. W XVII w. wzmożono także opiekę profilaktyczną nad księgozbiorem. Polegała ona na utrzymaniu czystości w bibliotekach i regularnym wietrzeniu pomieszczeń z uwagi na wilgoć. Wprowadzono też nowe sposoby dezynsekcji książek, np. na jakiś czas owijano je w płótno wraz z zielem piołunu. Innym sposobem było wysypywanie sproszkowanego ałunu pomiędzy okładzinę a blok książki. W przypadku wykrycia dużego żerowiska stosowano metody radykalne polegające na spaleniu tej części księgozbioru, co jednak na szczęście spotykało się z powszechną krytyką.
XIX w.
W pierwszej połowie XIX w. nastąpiły kolejne przeorganizowania pomieszczeń bibliotecznych. W związku z powiększającym się lawinowo księgozbiorem i chęciom korzystania z niego przez społeczeństwo, obowiązujący do tego czasu system salowy musiał ulec zmianie. Oprócz wydzielonych już magazynów i czytelni, wprowadzono pracownie dla bibliotekarzy. Dla czytelników przeznaczono osobne sale z podręcznym księgozbiorem, z katalogami, górnym oświetleniem. W budowie nowoczesnej biblioteki wzorowano się na bibliotece British Museum w Londynie, gdzie podczas przebudowy uwzględniono konieczność zastosowania konstrukcji metalowych, w miejsce dotychczas istniejących drewnianych. Ustawiono szeregi regałów z zachowaniem wąskich przejść, zmniejszono wysokość piętra celem wyeliminowania drabin oraz zmieniono konstrukcję podłóg. Dziewiętnastowieczne modernizacje przestrzeni i sprzętów bibliotecznych to ruch, który się wówczas rozpoczął i trwa nieprzerwanie do dziś uwzględniając coraz to inne potrzeby zbiorów i czytelników.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Konserwacja-restauracja zabytkowych kodeksów
Konserwacja zachowawcza zabytkowych księgozbiorów
Opakowania ochronne kodeksów
Przypisy
- Climate for Collections. Standards and Uncertainties, Monachium 2013.
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971.
- Krawczyk A., Rola książki w klasztorze, [w:] Antoni Krawczyk (red.), Z książką przez życie, Lublin, 2008.
- Kto miłuje księgi…: Antologia tekstów o książce, [zebrał i opracował Marceli Poznański], Warszawa, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, 1958.
- Lewicka-Kamińska A., Renesansowy księgozbiór Mikołaja Czepla w Bibliotece Jagiellońskiej, Wrocław, 1956.
- Osięgłowski J., Konserwacja książki w Polsce przedrozbiorowej, Poznań, 1985.
- Potrzebnicka E., Digitalizacja nowoczesną formą tworzenia kopii dokumentów bibliotecznych, „Notes Konserwatorski” 9: 2005 (Trwałe zbiory – źródłem historii), s.66-77.
- Pronobis – Gajdzis M., Konstrukcja zabytkowych kodeksów w świetle zagadnień konserwatorskich, Notes Konserwatorski, Biblioteka Narodowa nr 13, Warszawa, 2010, s. 201- - 211.
- Pronobis-Gajdzis M., Czuczko J., Jutrzenka-Supryn D., Nowe kierunki w obszarze konserwacj-restauracji zabytkowych kodeksów [w:] Toruńskie Studia Bibliologiczne 2015, nr 2 (15), s. 157 - 188.
- Rams D., Woźniak M., Wpływ światła na zbiory biblioteczne „Notes Konserwatorski” 6: 2002 (Zachowajmy przeszłość dla przyszłości), s. 125-136.
- Semkowicz Władysław, Paleografia łacińska, wyd. III, Kraków, 2011.
- Stachowska-Musiał E., Zastosowanie techniki cyfrowej w ochronie dziedzictwa intelektualnego i kulturowego, „Notes Konserwatorski” 8: 2004 (SOS dla zbiorów), s. 47-60.
- Szwejkowska Halina, Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław-Warszawa, 1980.
- Zyska B., Ochrona zbiorów bibliotecznych przed zniszczeniem, tom 1, „Charakterystyka materiałów w zbiorach bibliotecznych”, Katowice 1991.
Autor: MPG
