Kompaturka: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 21:02, 31 sie 2021

Kompaturka

(kompatywka, sklejka, sklejanka) (ang. pasteboard, fr. contreplaqué)

Nazwa z języka łacińskiego (łac. compactio - spojenie). Szczególny rodzaj okładzin powstały przez sklejenie kartek papieru. Ilość kartek mogła być bardzo różna, od kilku do kilkunastu. Najczęściej była to makulatura z oficyn drukarskich (nadbitki, nieudane druki), ale także dawne rękopisy. Kompaturki były zazwyczaj wytwarzane w warsztatach introligatorskich na własne potrzeby. Zdarzało się, że właściciel książki dostarczał introligatorowi makulaturę na wytworzenie okładzin. Zapewne w ten sposób w oprawach ksiąg Mikołaja Czepla znaleziono zbiór kilkudziesięciu listów adresowanych do niego, jak i jego własne zapiski. Z tego powodu kompaturki mogą być źródłem cennych znalezisk. Kompaturki charakteryzują się wieloma pozytywnymi cechami, przede wszystkim, w porównaniu z drewnem, były wykonane z materiału tańszego, bardziej dostępnego, łatwiejszego w obróbce. Ponadto, zastępując w okładzinach deski, znacznie obniżyły wagę książki i umożliwiły głębszy relief tłoczeń.

Historia

Pierwsze kompaturki zidentyfikowano we wczesnych kodeksach koptyjskich z III w. Posiadały one okładziny złożone z sklejonych kart papirusowych. W kodeksach islamskich od X w. stosowano sklejone karty papierowe jako materiał okładzin, a od XII w. stały się one jedynym materiałem okładzin, niemalże całkowicie wypierając wcześniejsze okładziny drewniane. Europejskie warsztaty introligatorskie zaczęły stosować kompaturki pod wpływem arabskim, a najwcześniejszym ich śladem w Europie są oprawy rękopisów z biblioteki papieskiej w Awinionie (ok. 1369). Popularność tego rodzaju opraw związana była również z rozwojem produkcji papieru. Pierwsze europejskie kompaturki zostały zidentyfikowane w książkach drukowanych w l. 70-tych XV w. w Hiszpanii i Włoszech, stosowano je również bardzo chętnie w Saksonii. Z całą pewnością były też wykorzystywane w warsztacie introligatorskim działającym przy oficynie wydawniczej Aldusa Manutiusa w Wenecji. Do czasu rozpowszechnienia się tektury, chętnie używano kompaturki, w Polsce najintensywniej stosowano je w l. 1510 - 1570. W tańszych oprawach książek były używane z powodzeniem do XVIII/XIX w.

Najbardziej znane odkrycia w kompaturkach

• Europa
  • 1856 r.; E. Ranke - fragmenty najstarszego łacińskiego przekładu "Biblii Itala"
  • 1901 r.; G. Zedler - "Tablice Astrologiczne na l. 1448-1478" wyd. ok. 1458 r.
  • 1962 r.; Włochy - autograf listu Boccaccia z 1366 r.
• Polska
  • l. 20-te XX w.; J.S.Bandtkie - fragmenty korektowych arkuszy ksiąg liturgicznych "Triod Postnaja" i "Czasosłowu" wyd. ok. 1490 r., Sz. Fiol Kraków
  • 1. poł. XX w.; K. Piekarski - fragmenty dialogów M. Reja, najstarsza mapa Polski
  • 2. poł. XX w.; Biblioteka Jagiellońska - nieznane wydanie M. Reja "Żywot Józefa", "Hortulus Polski" z ok. 1527 r., H.S. Lubomirskiego "Muza polska", Erazma z Rotterdamu "Dworstwo obyczajów", tłum. Klonowic
  • 2015-16; Katowice - teksty XVII-wiecznych kazań w języku polskim, niemieckim, łacińskim, czeskim; prywatna korespondencja duchownych śląskich; fragmenty rachunków archiprezbiteratu wodzisławskiego odkryte w Księga metrykalna z Mszany (1638-1775)

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Makulatura w oprawach
Konserwacja-restauracja zabytkowych kodeksów

Grafika

• 

  il. 1. Kompaturka. Nadbitki z drukarni użyte jako materiał okładzin w oprawie starego druku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 2. Kompaturka. W miejscach ubytków w obleczeniu wyraźnie widoczne jest, że okładzinę stanowi kompaturka; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)

• 

  il. 3. Kompaturka. Okładzina wyciągnięta w trakcie demontażu oprawy; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)

• 

  il. 4. Kompaturka. Kartki stanowiące materiał okładzin po konserwacji-restauracji; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)

• 

  il. 5. Kompaturka. Kartki stanowiące materiał okładzin po konserwacji-restauracji, przygotowane do reintegracji oprawy; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)

Przypisy

1. Bielawski J., książka w świecie islamu, Wrocław 1961.
2. Encyklopedia wiedzy o książce, [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław 1971.
3. Rokosz M., Wenecka oficyna Alda Manucjusza i Polska w orbicie jej wpływów, Wrocław 1982.
4. Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding, New York 2017.
5. Tajemnice kompaturek. Księga metrykalna z Mszany (1638-1775)[red. Joanna Miozga], Katowice 2016.
6. Zawisza A., Kompaturki - nowe podejście do problemu, [w:] Notes Konserwatorski nr 15, Warszawa 2012, s. 149 - 155.

Autor: M.P.B.