Architektoniczne oprawy: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 11:51, 18 lip 2021

Architektoniczne oprawy

(właściwie: oprawy z dekoracją o formie architektonicznej) (ang. architectural style; fr. reliure architecturale)

Ogólnie przyjęte określenie opraw, których dekoracja zdominowana jest przez stylizowany motyw/motywy architektoniczne: najczęściej arkadę, ediculę (niszę), ołtarz, portal, portyk bądź sarkofag. Obramienia wizerunków świętych postaci w formie arkady lub portyku pojawiały się już na dekoracjach z kości słoniowej, aplikowanych na oprawy bizantyńskich i karolińskich ksiąg liturgicznych. Charakterystyczną grupę francuskich opraw romańskich od poł. XII do kon. XII w. stanowią dzieła z zaakcentowanym motywem świątyni z wieżą, wyciskanym z pokaźnych tłoków pośrodku górnych okładzin. Motywy architektoniczne z wizerunkami świętych postaci w niszach nakrytych gotyckimi baldachimami, wimpergami i pinaklami ukazywano niekiedy na gotyckich oprawach złotniczych dla ksiąg liturgicznych. Dzieła tego rodzaju były jednym z czynników wykształcenia się w środkowej Europie na przełomie XV i XVI w. osobnej kategorii a. o. skórzanych. Zwierciadło zdobią w nich pojedyncze lub zwielokrotnione w dwóch kondygnacjach nisze, ujęte kolumienkami na cokołach i nakryte ostrołukami zakończonymi kwiatonami (łuk w ośli grzbiet). Przeważnie w niszach ukazane są postaci świętych lub inne motywy (bukiety kwiatów, rozety, herby) „ustawione” na konsolach. Elementy takich kompozycji były wyciskane z osobnych tłoków, pozwalających na różnorakie kombinacje. Szczególną popularność ta formuła dekoracji zyskała w Krakowie od końca XV w. do pocz. l. 30. XVI w. w twórczości Monogramisty JL (Jana z Litwy). W 3-4 ćw. XV w. rozwinęła się w Italii (zwłaszcza w Padwie, Wenecji i Bolonii) renesansowa koncepcja a. o., w której zwierciadło zdobi antykizująca arkada, edicula, ołtarz itp. zazwyczaj z półkolistym tympanonem. Elementy te kształtowano złoconymi i ślepo wyciskanymi linii oraz motywami ornamentalnych (głównie plecionką). Oprócz dzieł architektury rzymskiej i renesansowej inspiracje do kompozycji a. o. czerpano z dekoracji włoskich kodeksów iluminowanych, stron tytułowych druków oraz grafiki luźnej. Wzorce a. o. szybko przeniknęły na Węgry, gdzie pod koniec XV w. stosowano je m.in. w korwinowskich oprawach, zaś w 2 dekadzie XVI w. w dziełach Mistrza GA. Prawdopodobnie pod koniec 2 dekady XVI w. renesansowe a. o. zaczęto wykonywać w Krakowie. Najwybitniejsze przykłady takich dzieł z lat 20-40 XVI w. (m.in. dla bpa Piotra Tomickiego, Piotra Wedelicjusza z Obornik, Jana Łaskiego Młodszego) wiążą się z Maciejem z Przasnysza vel Mistrzem Główek Anielskich. Od około 1540 do lat 50-60 XVI w. a. o. wykonywano też w Poznaniu. Na 1 ćw. XVI w. przypada dalszy rozwój a. o. we Włoszech (np. bolońskie dzieła Introligatora Marescotti). Odmienne formy a. o. zyskały we Francji: introligatorzy pracujący około połowy XVI w. w Paryżu dla Groliera i Maiolego (Mahieu) stworzyli kilka złoconych, wykwintnych kompozycji z antykizującymi portalami, świątynią i ediculą. Oprawy wykonane w 2 poł. XVI w. dla innych bibliofilów francuskich oparto przeważnie na projektach ówczesnej architektury, a nawet mebli. A. o. były rzadkie w innych krajach XVI-XVIII (np. berlińska oprawa z 1682 r. dla cesarza Leopolda I: z herbem między kręconymi kolumnami pod sklepieniem wspartym na kolumnach). Struktury architektoniczne (arkady, obramienia) występują też na niektórych kontynentalnych i angielskich oprawach rokokowych z groteską. Do odrodzenia a. o. doszło na pocz. XIX w. w dziełach a la cathedrale. Pod ich wpływem zaczęto we Francji, a potem w innych krajach, wykorzystywać podobne motywy na broszurowych oprawach (np. paryskie o. pierwodruków Mickiewiczowskich Dziadów cz. III oraz Pana Tadeusza). Do motywów architektonicznych z dawnych epok (głównie gotyku) sięgano też często w historyzujących oprawach i wydawniczych oprawach XIX w.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
A la cathedrale oprawy
Groteska
Historyzujące oprawy
Korwinowskie oprawy
Łuk w ośli grzbiet
Plecionka
Baldachim
Wydawnicze oprawy

Grafika

• 

  Oprawa późnogotycka z dekoracją o formie architektonicznej, Introligator IC, Kraków, kon. XV w., BWSD Włocławek, fot. A. Wagner

• 

  Oprawa późnogotycka z dekoracją o formie architektonicznej (fragment), Mistrz Antyfonarza Wawelskiego, Kraków, 1513, AKK Kraków, fot. A. Wagner

• 

  Oprawa renesansowa z dekoracją o formie architektonicznej, Introligator anonimowy, Włochy (Ferrara?), 3-4 ćw. XV w.; repr. wg T. De Marinis, La legatura…, Firenze 1960

• 

  Oprawa renesansowa z dekoracją o formie architektonicznej, Introligator anonimowy, Introligator Marescotti, Bolonia, ok. 1519-1522; repr. wg T. De Marinis, La legatura…, Firenze 1960

• 

  Oprawa renesansowa z dekoracją o formie architektonicznej,Mistrz GA, Buda, 1515, BN Warszawa, wg www.polona.pl

• 

  Oprawa renesansowa z dekoracją o formie architektonicznej, Maciej z Przasnysza (Mistrz Główek Anielskich), Kraków, 1526, repr. wg: Katalog druków..., red. D. Sidorowicz-Mulak, 2017

• 

  Oprawa renesansowa z dekoracją o formie architektonicznej, Maciej z Przasnysza (Mistrz Główek Anielskich), Kraków, ok. 1540, BWSD Włocławek, fot. P. Kurek

• 

  Oprawa renesansowa z dekoracją o formie architektonicznej, Maciej z Przasnysza (Mistrz Główek Anielskich), Kraków, lata 20. XVI w., PAN BK, fot. Z. Nowakowski

• 

  Oprawa architektoniczna, Andreas (Andrew) Linde, Anglia, ok. poł. XVIII w., repr. wg B. Gierke, Das Einbandprojekt..., "Einband Forschung", H. 41, 2017, il. 4.

• 

  Oprawa wydawnicza à la cathédrale, Francja 1841, wg Picau, Les cartonnages romantiques..., "Revue de la Bibliotheque nationale de France", 12, 2002, il. 2

• 

  Oprawa historyzująca z dekoracją o formie architektonicznej, zbiory dzikowskie Tarnowskich, XIX w., BN, Warszawa, fot. wg: Paulinek 2008

• 

  Oprawa wydawnicza z dekoracją o formie architektonicznej, Platon, Gorgiasz, Jan Recmanik, 1922, fot. wg: Pokorzyńska 2014

Przypisy

1. De Marinis 1960 III, nr kat. 2667bis, 2835-2837
2. Schunke 1964, s. 126-127, 130-131.
3. Krynicka 1967, s. 73-79, tabl. II-IV, VIII.
4. Koroknay 1973, nr kat. 22.
5. Krynicka 1974, s. 73-79.
6. Schmidt-Künsemüller 1985, s. 209, 212
7. Hobson 1989 s. 154-162
8. Nixon, Foot 1992, il. 98-99
9. Macchi F. i L. 2002, s. 20
10. Storm van Leeuwen 2011, nr kat./tabl. 26-28, 39
11. Wagner 2012, s. 23-57
12. Wagner 2015, s. 88-91
13. Franczak 2017, s. 125-145
14. Wagner 2018, s. 71-91
15. Muraszko 2019, s. 277-287.

Autor: A.W.