Architektoniczne oprawy: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 13:23, 18 gru 2020

==Architektoniczne oprawy== (fr. reliure architecturale)

(właściwie: oprawy z dekoracją o formie architektonicznej), ogólnie przyjęte określenie opraw, których dekoracja zdominowana jest przez stylizowany motyw/motywy architektoniczne: najczęściej arkadę, edikulę (niszę), ołtarz, portal, portyk bądź sarkofag. Obramienia wizerunków świętych postaci w formie arkady lub portyku pojawiały się już na dekoracjach z kości słoniowej, aplikowanych na oprawy bizantyńskich i karolińskich ksiąg liturgicznych. Charakterystyczną grupę francuskich opraw romańskich od poł. XII do kon. XII w. stanowią dzieła z zaakcentowanym motywem świątyni z wieżą, wyciskanym z pokaźnych tłoków pośrodku górnych okładzin. Motywy architektoniczne z wizerunkami świętych postaci w niszach nakrytych gotyckimi baldachimami, wimpergami i pinaklami ukazywano niekiedy na gotyckich oprawach złotniczych dla ksiąg liturgicznych. Dzieła tego rodzaju były jednym z czynników wykształcenia się w środkowej Europie na przełomie XV i XVI w. osobnej kategorii a. o. skórzanych. Zwierciadło zdobią w nich pojedyncze lub zwielokrotnione w dwóch kondygnacjach nisze, ujęte kolumienkami na cokołach i nakryte ostrołukami zakończonymi kwiatonami (łuk w ośli grzbiet). Przeważnie w niszach ukazane są postaci świętych lub inne motywy (bukiety kwiatów, rozety, herby) „ustawione” na konsolach. Elementy takich kompozycji były wyciskane z osobnych tłoków, pozwalających na różnorakie kombinacje. Szczególną popularność ta formuła dekoracji zyskała w Krakowie od końca XV w. do pocz. l. 30. XVI w. w twórczości Monogramisty JL (Jana z Litwy). W 3-4 ćw. XV w. rozwinęła się w Italii (zwłaszcza w Padwie, Wenecji i Bolonii) renesansowa koncepcja a. o., w której zwierciadło zdobi antykizująca arkada, edikula, ołtarz itp. zazwyczaj z półkolistym tympanonem. Elementy te kształtowano złoconymi i ślepo wyciskanymi linii oraz motywami ornamentalnych (głównie plecionką). Oprócz dzieł architektury rzymskiej i renesansowej inspiracje do kompozycji a. o. czerpano z dekoracji włoskich kodeksów iluminowanych, stron tytułowych druków oraz grafiki luźnej. Wzorce a. o. szybko przeniknęły na Węgry, gdzie pod koniec XV w. stosowano je m.in. w korwinowskich oprawach, zaś w 2 dekadzie XVI w. w dziełach Mistrza GA. Prawdopodobnie pod koniec 2 dekady XVI w. renesansowe a. o. zaczęto wykonywać w Krakowie. Najwybitniejsze przykłady takich dzieł z lat 20-40 XVI w. (m.in. dla bpa Piotra Tomickiego, Piotra Wedelicjusza z Obornik, Jana Łaskiego Młodszego) wiążą się z Maciejem z Przasnysza vel Mistrzem Główek Anielskich. Od około 1540 do lat 50-60 XVI w. a. o. wykonywano też w Poznaniu. Na 1 ćw. XVI w. przypada dalszy rozwój a. o. we Włoszech (np. bolońskie dzieła Introligatora Marescotti). Odmienne formy a. o. zyskały we Francji: introligatorzy pracujący około połowy XVI w. w Paryżu dla Groliera i Maiolego (Mahieu) stworzyli kilka złoconych, wykwintnych kompozycji z antykizującymi portalami, świątynią i edikulą. Oprawy wykonane w 2 poł. XVI w. dla innych bibliofilów francuskich oparto przeważnie na projektach ówczesnej architektury, a nawet mebli. A. o. były rzadkie w innych krajach XVI-XVIII (np. berlińska oprawa z 1682 r. dla cesarza Leopolda I: z herbem między kręconymi kolumnami pod sklepieniem wspartym na kolumnach). Struktury architektoniczne (arkady, obramienia) występują też na niektórych kontynentalnych i angielskich oprawach rokokowych z groteską. Do odrodzenia a. o. doszło na pocz. XIX w. w dziełach a la cathedrale. Pod ich wpływem zaczęto we Francji, a potem w innych krajach, wykorzystywać podobne motywy na broszurowych oprawach (np. paryskie o. pierwodruków Mickiewiczowskich Dziadów cz. III oraz Pana Tadeusza). Do motywów architektonicznych z dawnych epok (głównie gotyku) sięgano też często w historyzujących oprawach i wydawniczych oprawach XIX w.

Zobacz też

a la cathedrale oprawy
groteska
historyzujące oprawy
korwinowskie oprawy
łuk w ośli grzbiet
plecionka
wydawnicze oprawy

Grafika

• 

  Oprawa późnogotycka z dekoracją o formie architektonicznej, Introligator IC, Kraków, kon. XV w., BWSD Włocławek, fot. A. Wagner

• 

  Oprawa późnogotycka z dekoracją o formie architektonicznej, Mistrz Antyfonarza Wawelskiego, Kraków, 1513, AKK Kraków, fot. A. Wagner

• 

  Oprawa renesansowa z dekoracją o formie architektonicznej, Maciej z Przasnysza (Mistrz Główek Anielskich), Kraków, ok. 1540, BWSD Włocławek, fot. P. Kurek

• 

  Oprawa renesansowa z dekoracją o formie architektonicznej, Maciej z Przasnysza (Mistrz Główek Anielskich), Kraków, lata 20. XVI w., PAN BK, fot. Z. Nowakowski

• 

  Oprawa architektoniczna, Andreas (Andrew) Linde, Anglia, ok. poł. XVIII w., repr. wg B. Gierke, Das Einbandprojekt..., "Einband Forschung", H. 41, 2017, il. 4.

Przypisy

1. De Marinis 1960 III, nr kat. 2667bis, 2835-2837
2. Schunke 1964, s. 126-127, 130-131.
3. Krynicka 1967, s. 73-79.
4. Koroknay 1973, nr kat. 22.
5. Krynicka 1974, s. 73-79.
6. Schmidt-Künsemüller 1985, s. 209, 212
7. Hobson 1989 s. 154-162
8. Nixon, Foot 1992, il. 98-99
9. Macchi F. i L. 2002, s. 20
10. Storm van Leeuwen 2011, nr kat./tabl. 26-28, 39
11. Wagner 2012, s. 23-57
12. Wagner 2015, s. 88-91
13. Franczak 2017, s. 125-145
14. Wagner 2018, s. 71-91
15. Muraszko 2019, s. 277-287.

Autor: A.W.