Papier ręcznie czerpany żeberkowy: Różnice pomiędzy wersjami
m (→Historia: korekta term. ang.) |
|||
| Linia 5: | Linia 5: | ||
==Historia== | ==Historia== | ||
| − | Powstanie papierów żeberkowych związane jest z wprowadzeniem przez Włochów | + | Papier został wynaleziony w Chinach na początku naszej ery, był wytwarzany z surowców pierwotnych (np. włókna morwy papierowej) i wtórnych (np. zużyte wyroby tekstylne). Po bitwie nad rzeką Tałas w VIII w. Arabowie wzięli do niewoli chińskich papierników, od których przejęli technologię wytwarzania papieru. |
| − | w papiernictwie czerpalnej formy zanurzeniowej z sitem przytwierdzonym | + | |
| + | Arabowie, którzy początkowo zajmowali się produkcją papieru w Europie w Hiszpanii w XI w. kontynuowali chińskie rzemiosło. Papier ten, produkowany wyłącznie z włókien łykowych lnu i konopi nie sprostał wymaganiom europejskim, pod względem jakości i ilości. Zadanie to przypadło w udziale Włochom i to oni przyczynili się do wypracowania europejskiej techniki czerpania papieru oraz pojawienia się filigranu. Papier sporządzano w nich ze szmat, które rozdrabniano mechanicznie przy pomocy ubijarek (stęp), dodając wodorotlenek wapnia. Masę papierniczą ręcznie czerpano z kadzi formą papierniczą, przekładano filcami tworząc stos, a następnie wkładano do prasy, odciskano z nadmiaru wody i suszono w formie zawieszonej. Następnie papier zaklejano i powtarzano czynność prasowania i suszenia. Powstanie papierów żeberkowych związane jest z wprowadzeniem przez Włochów w papiernictwie czerpalnej formy zanurzeniowej z sitem przytwierdzonym (wykonanym z drucianych pręcików przytwierdzonych na stałe do drewnianej ramy), zaś "zapis", odcisku sita (ang. laid lines) na papierze jest konsekwencją sposobu wykładania świeżo uformowanego arkusza papieru. W technice z sitem ruchomym arkusze zdejmuje się razem z sitem z ramy, a następnie oddziela się je delikatnie od arkusza (il. 1), a w technice z sitem nieruchomym wykłada się arkusz, po wcześniejszym krótkim odcieknięciu, na sukno mocno go do niego dociskając (il. 2). Na wyczerpanym arkuszu pozostaje odbicie sita widoczne w przeźroczu jako rozjaśnienia. Włosi nazwali je "marca d'aqua' (ang. watermark, w dosłownym tłumaczeniu: znak wodny, jednakże powszechnie przyjęła się profesjonalna nazwa na to znakowanie: filigran). Cechę tę zaczęto wykorzystywać do znakowania papierów. Technika wymagała dopracowania, przede wszystkim ze względu na odpowiedniej grubości drut (druty mosiężne do sporządzania sit żeberkowych Włosi stosowali od XIII w.). | ||
| + | |||
| + | |||
W wyniku wnikliwej obserwacji można wyróżnić cechy charakterystyczne tych wczesnych włoskich papierów: | W wyniku wnikliwej obserwacji można wyróżnić cechy charakterystyczne tych wczesnych włoskich papierów: | ||
* do 1340 r. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek (ang. wire lines) - grube, nieregularne, znacznie od siebie oddalone do ok. 3 mm; | * do 1340 r. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek (ang. wire lines) - grube, nieregularne, znacznie od siebie oddalone do ok. 3 mm; | ||
* do kon. XIV w. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek - cieńsze, jednorodne, zbliżone do linii prostej, odstępy zdecydowanie mniejsze, osiągające nawet 1,2 mm; | * do kon. XIV w. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek - cieńsze, jednorodne, zbliżone do linii prostej, odstępy zdecydowanie mniejsze, osiągające nawet 1,2 mm; | ||
* po 1385 r. w przeźroczu zaczynają być widocznie oprócz linii żeberek (ang. wire lines), także kresy (ang. chain lines) czyli przeplecenia łączące żeberka, a także ślady drutów łączących kresy z ramą; odległości pomiędzy kresami coraz mniejsze nawet do 1 mm. | * po 1385 r. w przeźroczu zaczynają być widocznie oprócz linii żeberek (ang. wire lines), także kresy (ang. chain lines) czyli przeplecenia łączące żeberka, a także ślady drutów łączących kresy z ramą; odległości pomiędzy kresami coraz mniejsze nawet do 1 mm. | ||
| − | Udoskonalenie sita papierniczego "włoskiego" należy wiązać z ulepszeniami w produkcji drutu miedzianego. Co prawda drut wytwarzano w Italii już ok. 1100 r. (metoda przeciągania przez otwór w kamieniu), ale ok 1400 r. nastąpiło zmechanizowanie jego wyrobu prowadzące przede wszystkim do wytwarzania jego cieńszych odmian. Włoscy papiernicy próbowali także różnie usytuować kresy w stosunku do ramy sita. Ostatecznie przyjął się sposób, że kresy były nad listwami, do których były przytwierdzone drutem oplecionym wokół listew lub przechodzącym przez otwory w nich. Przy czym w pobliżu krótszego boku ramy była dodatkowa kresa wzmacniająca, pod którą nie było listwy. istniały również odmienności, które można dostrzec w przeźroczu wczesnych włoskich papierów, wynikające z odmienności wiązania żeberek.Dotychczas nie udało się wyjaśnić osobliwej cechy papierów włoskich z przed 1400 r., tej tzw. linii centralnej. Jest to ciemniejsza linia przebiegająca równolegle do linii żeberek przez środek arkusza i filigran. Filigrany umieszczano zazwyczaj pośrodku sita pomiędzy kresami. Łączono je z żeberkami cienkimi drucikami. Później zaczęto mocować je do kres, przebiegały więc one zatem po środku i brzegach filigranu. W latach 80 | + | Udoskonalenie sita papierniczego "włoskiego" należy wiązać z ulepszeniami w produkcji drutu miedzianego. Co prawda drut wytwarzano w Italii już ok. 1100 r. (metoda przeciągania przez otwór w kamieniu), ale ok 1400 r. nastąpiło zmechanizowanie jego wyrobu prowadzące przede wszystkim do wytwarzania jego cieńszych odmian. Włoscy papiernicy próbowali także różnie usytuować kresy w stosunku do ramy sita. Ostatecznie przyjął się sposób, że kresy były nad listwami, do których były przytwierdzone drutem oplecionym wokół listew lub przechodzącym przez otwory w nich znajdujące się. Przy czym w pobliżu krótszego boku ramy była dodatkowa kresa wzmacniająca, pod którą nie było listwy. istniały również odmienności, które można dostrzec w przeźroczu wczesnych włoskich papierów, wynikające z odmienności wiązania żeberek. Dotychczas nie udało się wyjaśnić osobliwej cechy papierów włoskich z przed 1400 r., tej tzw. linii centralnej. Jest to ciemniejsza linia przebiegająca równolegle do linii żeberek przez środek arkusza i filigran. Filigrany umieszczano zazwyczaj pośrodku sita pomiędzy kresami. Łączono je z żeberkami cienkimi drucikami. Później zaczęto mocować je do kres, przebiegały więc one zatem po środku i brzegach filigranu. W latach 80. XVIII w. we Francji modyfikacje związane z wynalazkiem papieru ręcznie czerpanego welinowego, zaczęto wprowadzać także w formach papierniczych z sitem żeberkowym. Owe innowacje, do których należało wprowadzenie listew odwadniających i układu dwóch sit, zintensyfikowały odwadnianie zawiesiny włókien, umożliwiły formowanie arkusza papieru z włókien bardziej zmielonych - bez spadku wydajności produkcji - prowadząc ostatecznie do poprawy jakości oraz przeźrocza papieru żeberkowego. W przeźroczu papier wykazuje bardziej jednorodną strukturę, w której obraz linii żeberek i kres nie jest zaciemniony "strefami cienia". |
| + | |||
| + | W 2. poł. XVIII w. zaczęto stosować sito druciane o splocie tkanym, które nie odbijało się w papierze, powstawał w ten sposób tzw. papier welinowy. | ||
| + | |||
==Znakowanie papierów ręcznie czerpanych żeberkowych== | ==Znakowanie papierów ręcznie czerpanych żeberkowych== | ||
| Linia 39: | Linia 45: | ||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
# Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991. | # Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991. | ||
| − | + | # Ulewicz A., Dąbrowski J., Filigrany w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie, Olsztyn 2018, wstęp. | |
---- | ---- | ||
| − | Autor: '''M.P. | + | Autor: '''M.P.B.''' |
Wersja z 16:09, 20 lut 2022
Spis treści
Papier ręcznie czerpany żeberkowy
Papier włoski (ang. handmade paper, laid paper; niem. handgeschöpftes Büttenpapier)
Papier ręcznie czerpany z wyraźnym, widocznym w przeźroczu "zapisem" sita żeberkowego.
Historia
Papier został wynaleziony w Chinach na początku naszej ery, był wytwarzany z surowców pierwotnych (np. włókna morwy papierowej) i wtórnych (np. zużyte wyroby tekstylne). Po bitwie nad rzeką Tałas w VIII w. Arabowie wzięli do niewoli chińskich papierników, od których przejęli technologię wytwarzania papieru.
Arabowie, którzy początkowo zajmowali się produkcją papieru w Europie w Hiszpanii w XI w. kontynuowali chińskie rzemiosło. Papier ten, produkowany wyłącznie z włókien łykowych lnu i konopi nie sprostał wymaganiom europejskim, pod względem jakości i ilości. Zadanie to przypadło w udziale Włochom i to oni przyczynili się do wypracowania europejskiej techniki czerpania papieru oraz pojawienia się filigranu. Papier sporządzano w nich ze szmat, które rozdrabniano mechanicznie przy pomocy ubijarek (stęp), dodając wodorotlenek wapnia. Masę papierniczą ręcznie czerpano z kadzi formą papierniczą, przekładano filcami tworząc stos, a następnie wkładano do prasy, odciskano z nadmiaru wody i suszono w formie zawieszonej. Następnie papier zaklejano i powtarzano czynność prasowania i suszenia. Powstanie papierów żeberkowych związane jest z wprowadzeniem przez Włochów w papiernictwie czerpalnej formy zanurzeniowej z sitem przytwierdzonym (wykonanym z drucianych pręcików przytwierdzonych na stałe do drewnianej ramy), zaś "zapis", odcisku sita (ang. laid lines) na papierze jest konsekwencją sposobu wykładania świeżo uformowanego arkusza papieru. W technice z sitem ruchomym arkusze zdejmuje się razem z sitem z ramy, a następnie oddziela się je delikatnie od arkusza (il. 1), a w technice z sitem nieruchomym wykłada się arkusz, po wcześniejszym krótkim odcieknięciu, na sukno mocno go do niego dociskając (il. 2). Na wyczerpanym arkuszu pozostaje odbicie sita widoczne w przeźroczu jako rozjaśnienia. Włosi nazwali je "marca d'aqua' (ang. watermark, w dosłownym tłumaczeniu: znak wodny, jednakże powszechnie przyjęła się profesjonalna nazwa na to znakowanie: filigran). Cechę tę zaczęto wykorzystywać do znakowania papierów. Technika wymagała dopracowania, przede wszystkim ze względu na odpowiedniej grubości drut (druty mosiężne do sporządzania sit żeberkowych Włosi stosowali od XIII w.).
W wyniku wnikliwej obserwacji można wyróżnić cechy charakterystyczne tych wczesnych włoskich papierów:
- do 1340 r. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek (ang. wire lines) - grube, nieregularne, znacznie od siebie oddalone do ok. 3 mm;
- do kon. XIV w. w przeźroczu widoczne wyłącznie linie żeberek - cieńsze, jednorodne, zbliżone do linii prostej, odstępy zdecydowanie mniejsze, osiągające nawet 1,2 mm;
- po 1385 r. w przeźroczu zaczynają być widocznie oprócz linii żeberek (ang. wire lines), także kresy (ang. chain lines) czyli przeplecenia łączące żeberka, a także ślady drutów łączących kresy z ramą; odległości pomiędzy kresami coraz mniejsze nawet do 1 mm.
Udoskonalenie sita papierniczego "włoskiego" należy wiązać z ulepszeniami w produkcji drutu miedzianego. Co prawda drut wytwarzano w Italii już ok. 1100 r. (metoda przeciągania przez otwór w kamieniu), ale ok 1400 r. nastąpiło zmechanizowanie jego wyrobu prowadzące przede wszystkim do wytwarzania jego cieńszych odmian. Włoscy papiernicy próbowali także różnie usytuować kresy w stosunku do ramy sita. Ostatecznie przyjął się sposób, że kresy były nad listwami, do których były przytwierdzone drutem oplecionym wokół listew lub przechodzącym przez otwory w nich znajdujące się. Przy czym w pobliżu krótszego boku ramy była dodatkowa kresa wzmacniająca, pod którą nie było listwy. istniały również odmienności, które można dostrzec w przeźroczu wczesnych włoskich papierów, wynikające z odmienności wiązania żeberek. Dotychczas nie udało się wyjaśnić osobliwej cechy papierów włoskich z przed 1400 r., tej tzw. linii centralnej. Jest to ciemniejsza linia przebiegająca równolegle do linii żeberek przez środek arkusza i filigran. Filigrany umieszczano zazwyczaj pośrodku sita pomiędzy kresami. Łączono je z żeberkami cienkimi drucikami. Później zaczęto mocować je do kres, przebiegały więc one zatem po środku i brzegach filigranu. W latach 80. XVIII w. we Francji modyfikacje związane z wynalazkiem papieru ręcznie czerpanego welinowego, zaczęto wprowadzać także w formach papierniczych z sitem żeberkowym. Owe innowacje, do których należało wprowadzenie listew odwadniających i układu dwóch sit, zintensyfikowały odwadnianie zawiesiny włókien, umożliwiły formowanie arkusza papieru z włókien bardziej zmielonych - bez spadku wydajności produkcji - prowadząc ostatecznie do poprawy jakości oraz przeźrocza papieru żeberkowego. W przeźroczu papier wykazuje bardziej jednorodną strukturę, w której obraz linii żeberek i kres nie jest zaciemniony "strefami cienia".
W 2. poł. XVIII w. zaczęto stosować sito druciane o splocie tkanym, które nie odbijało się w papierze, powstawał w ten sposób tzw. papier welinowy.
Znakowanie papierów ręcznie czerpanych żeberkowych
Spostrzeżenie nowej strukturalnej cechy papierów ręcznie czerpanych żeberkowych, tj. ujawnianie się w przeźroczu widocznego znaku wodnego, stanowiło bodziec do naszywania na sito elementów z drutu. W ten sposób zmiana budowy sita papierniczego przyczyniła się do wynalazku znakowania papieru w fazie jego produkcji. W przeźroczu obok znaku wodnego sita papierniczego pojawił się filigran. Przyjmuje się datę 1282, jako datę wprowadzenia w Fabriano znakowania papieru filigranami.
Inne wynalazki włoskich papierników
- zaklejanie powierzchniowe papieru metodą zanurzeniową klejem pochodzenia zwierzęcego garbowanym ałunem glinowo-potasowym
- udoskonalenie procesu prasowania poprzez wprowadzenie prasy śrubowej (il. 3)
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Papier
Papier ręcznie czerpany
Papier ręcznie czerpany welinowy
Filigran
Znak wodny
Grafika
il. 1. Oddzielanie ruchomego sita od uformowanego arkusza papieru, rysunek wg fotografii wykonanej przezD. Huntera w 1934 r. w okolicach Hanoi. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 36)
il. 2. Włoska forma zanurzeniowa z przytwierdzonym (nieruchomym) sitem żeberkowym; po uformowaniu arkusz pozostawiano do odcieknięcia (a), a następnie wykładano z formy na sukno jednocześnie mocno dociskając(b). (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 124)
il. 3. Drewniana prasa śrubowa z kabestanem, ze średniowiecznego młyna papierniczego Richard-de-bas, wg K. Sarneckiego. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 133)
Przypisy
- Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
- Ulewicz A., Dąbrowski J., Filigrany w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie, Olsztyn 2018, wstęp.
Autor: M.P.B.
