Kompaturka: Różnice pomiędzy wersjami
| (Nie pokazano 14 wersji utworzonych przez 4 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
==Kompaturka== | ==Kompaturka== | ||
| − | (kompatywka, sklejka, sklejanka) (ang. pasteboard) | + | (kompatywka, sklejka, sklejanka) (ang. pasteboard; fr. plat plat interieur, niem. Zusammenpappen, Innendeckel, wł. contropiatto) |
| − | + | Termin pochodzący z jęz. łacińskiego (compactio - spojenie) na szczególny rodzaj okładzinówek powstałych przez sklejenie kartek papieru (początkowo papirusu). Ilość kartek mogła być bardzo różna, od kilku do kilkunastu. Najczęściej była to makulatura z oficyn drukarskich (nadbitki, nieudane druki), ale także dawne rękopisy. Kompaturki były zazwyczaj wytwarzane w warsztatach introligatorskich na własne potrzeby. Zdarzało się, że właściciel książki dostarczał introligatorowi makulaturę na wytworzenie okładzin. Zapewne w ten sposób w oprawach ksiąg Mikołaja Czepla znaleziono zbiór kilkudziesięciu listów adresowanych do niego, jak i jego własne zapiski. Z tego powodu kompaturki mogą być źródłem cennych znalezisk. Kompaturki charakteryzują się wieloma pozytywnymi cechami, przede wszystkim, w porównaniu z drewnem, były wykonane z materiału tańszego, bardziej dostępnego, łatwiejszego w obróbce. Ponadto, zastępując w okładzinach deski, znacznie obniżyły wagę książki i umożliwiły głębszy relief tłoczeń. | |
===Historia=== | ===Historia=== | ||
| − | Pierwsze kompaturki zidentyfikowano we wczesnych kodeksach koptyjskich z III w. Posiadały one okładziny | + | Pierwsze kompaturki zidentyfikowano we wczesnych kodeksach koptyjskich z III w. Posiadały one okładziny sporządzone ze sklejonych kart papirusowych. W kodeksach islamskich od X w. na materiał okładzinowy stosowano sklejone karty papierowe, a od XII w. stały się one jedynym materiałem okładzin, niemalże całkowicie wypierając okładziny drewniane. Europejskie warsztaty introligatorskie zaczęły stosować kompaturki pod wpływem arabskim, a najwcześniejszym ich śladem są oprawy rękopisów z biblioteki papieskiej w Awinionie (ok. 1369). Popularność tego rodzaju opraw związana była również z rozwojem produkcji papieru. |
| − | Pierwsze europejskie kompaturki | + | |
| + | Pierwsze europejskie kompaturki w książkach drukowanych zostały zidentyfikowane w oprawach z l. 70. XV w. z Hiszpanii i Włoch, stosowano je również w Saksonii. Z całą pewnością były też wykorzystywane w warsztacie introligatorskim działającym przy oficynie wydawniczej Aldusa Manutiusa w Wenecji. Kompaturki używano do czasu rozpowszechnienia się tektury, w Polsce najintensywniej stosowano je w l. 1510 - 1570. W tańszych oprawach książek były używane z powodzeniem do XVIII/XIX w. | ||
===Najbardziej znane odkrycia w kompaturkach=== | ===Najbardziej znane odkrycia w kompaturkach=== | ||
* Europa | * Europa | ||
| − | ** 1856 r. | + | ** E. Ranke, 1856 r.: fragmenty najstarszego łacińskiego przekładu "Biblia Itala"; |
| − | ** 1901 r. | + | ** G. Zedler 1901 r.: "Tablice Astrologiczne na l. 1448-1478"; |
| − | ** 1962 r. | + | ** Włochy 1962 r.: autograf listu Boccaccia z 1366 r. |
* Polska | * Polska | ||
| − | ** l. 20 | + | ** J. S. Bandtkie l. 20. XX w.: fragmenty korektowych arkuszy ksiąg liturgicznych "Triod Postnaja" i "Czasosłowu", druk Szwajpold Fiol, Kraków ok. 1490 r.; |
| − | ** 1. poł. XX w. | + | ** K. Piekarski 1. poł. XX w.: fragmenty dialogów M. Reja, najstarsza mapa Polski; |
| − | ** 2. poł. XX w. | + | ** Biblioteka Jagiellońska 2. poł. XX w.: nieznane wydanie "Żywotu Józefa" M. Reja, "Hortulus Polski" z ok. 1527 r., "Muza polska" H.S. Lubomirskiego , "Dworstwo obyczajów" Erazma z Rotterdamu w tłum. Klonowica; |
| − | **2015- | + | ** Katowice 2015-2016: teksty XVII-wiecznych kazań w języku polskim, niemieckim, łacińskim, czeskim; prywatna korespondencja duchownych śląskich; fragmenty rachunków archiprezbiteratu wodzisławskiego odkryte w Księdze metrykalnej z Mszany (1638-1775). |
==Zobacz też== | ==Zobacz też== | ||
| + | |||
| + | [[Indeks alfabetyczny ]] <br> | ||
[[Makulatura w oprawach]]<br /> | [[Makulatura w oprawach]]<br /> | ||
[[Konserwacja-restauracja zabytkowych kodeksów]]<br /> | [[Konserwacja-restauracja zabytkowych kodeksów]]<br /> | ||
| Linia 35: | Linia 38: | ||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
| − | # | + | # Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 90. |
| − | + | ||
| − | + | ||
| − | + | ||
# Tajemnice kompaturek. Księga metrykalna z Mszany (1638-1775)[red. Joanna Miozga], Katowice 2016. | # Tajemnice kompaturek. Księga metrykalna z Mszany (1638-1775)[red. Joanna Miozga], Katowice 2016. | ||
# Zawisza A., Kompaturki - nowe podejście do problemu, [w:] Notes Konserwatorski nr 15, Warszawa 2012, s. 149 - 155. | # Zawisza A., Kompaturki - nowe podejście do problemu, [w:] Notes Konserwatorski nr 15, Warszawa 2012, s. 149 - 155. | ||
---- | ---- | ||
| − | Autor: ''' | + | Autor: '''M.P.B.''' |
Aktualna wersja na dzień 10:04, 23 kwi 2022
Spis treści
Kompaturka
(kompatywka, sklejka, sklejanka) (ang. pasteboard; fr. plat plat interieur, niem. Zusammenpappen, Innendeckel, wł. contropiatto)
Termin pochodzący z jęz. łacińskiego (compactio - spojenie) na szczególny rodzaj okładzinówek powstałych przez sklejenie kartek papieru (początkowo papirusu). Ilość kartek mogła być bardzo różna, od kilku do kilkunastu. Najczęściej była to makulatura z oficyn drukarskich (nadbitki, nieudane druki), ale także dawne rękopisy. Kompaturki były zazwyczaj wytwarzane w warsztatach introligatorskich na własne potrzeby. Zdarzało się, że właściciel książki dostarczał introligatorowi makulaturę na wytworzenie okładzin. Zapewne w ten sposób w oprawach ksiąg Mikołaja Czepla znaleziono zbiór kilkudziesięciu listów adresowanych do niego, jak i jego własne zapiski. Z tego powodu kompaturki mogą być źródłem cennych znalezisk. Kompaturki charakteryzują się wieloma pozytywnymi cechami, przede wszystkim, w porównaniu z drewnem, były wykonane z materiału tańszego, bardziej dostępnego, łatwiejszego w obróbce. Ponadto, zastępując w okładzinach deski, znacznie obniżyły wagę książki i umożliwiły głębszy relief tłoczeń.
Historia
Pierwsze kompaturki zidentyfikowano we wczesnych kodeksach koptyjskich z III w. Posiadały one okładziny sporządzone ze sklejonych kart papirusowych. W kodeksach islamskich od X w. na materiał okładzinowy stosowano sklejone karty papierowe, a od XII w. stały się one jedynym materiałem okładzin, niemalże całkowicie wypierając okładziny drewniane. Europejskie warsztaty introligatorskie zaczęły stosować kompaturki pod wpływem arabskim, a najwcześniejszym ich śladem są oprawy rękopisów z biblioteki papieskiej w Awinionie (ok. 1369). Popularność tego rodzaju opraw związana była również z rozwojem produkcji papieru.
Pierwsze europejskie kompaturki w książkach drukowanych zostały zidentyfikowane w oprawach z l. 70. XV w. z Hiszpanii i Włoch, stosowano je również w Saksonii. Z całą pewnością były też wykorzystywane w warsztacie introligatorskim działającym przy oficynie wydawniczej Aldusa Manutiusa w Wenecji. Kompaturki używano do czasu rozpowszechnienia się tektury, w Polsce najintensywniej stosowano je w l. 1510 - 1570. W tańszych oprawach książek były używane z powodzeniem do XVIII/XIX w.
Najbardziej znane odkrycia w kompaturkach
- Europa
- E. Ranke, 1856 r.: fragmenty najstarszego łacińskiego przekładu "Biblia Itala";
- G. Zedler 1901 r.: "Tablice Astrologiczne na l. 1448-1478";
- Włochy 1962 r.: autograf listu Boccaccia z 1366 r.
- Polska
- J. S. Bandtkie l. 20. XX w.: fragmenty korektowych arkuszy ksiąg liturgicznych "Triod Postnaja" i "Czasosłowu", druk Szwajpold Fiol, Kraków ok. 1490 r.;
- K. Piekarski 1. poł. XX w.: fragmenty dialogów M. Reja, najstarsza mapa Polski;
- Biblioteka Jagiellońska 2. poł. XX w.: nieznane wydanie "Żywotu Józefa" M. Reja, "Hortulus Polski" z ok. 1527 r., "Muza polska" H.S. Lubomirskiego , "Dworstwo obyczajów" Erazma z Rotterdamu w tłum. Klonowica;
- Katowice 2015-2016: teksty XVII-wiecznych kazań w języku polskim, niemieckim, łacińskim, czeskim; prywatna korespondencja duchownych śląskich; fragmenty rachunków archiprezbiteratu wodzisławskiego odkryte w Księdze metrykalnej z Mszany (1638-1775).
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Makulatura w oprawach
Konserwacja-restauracja zabytkowych kodeksów
Grafika
il. 1. Kompaturka. Nadbitki z drukarni użyte jako materiał okładzin w oprawie starego druku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 2. Kompaturka. W miejscach ubytków w obleczeniu wyraźnie widoczne jest, że okładzinę stanowi kompaturka; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)
il. 3. Kompaturka. Okładzina wyciągnięta w trakcie demontażu oprawy; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)
il. 4. Kompaturka. Kartki stanowiące materiał okładzin po konserwacji-restauracji; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)
il. 5. Kompaturka. Kartki stanowiące materiał okładzin po konserwacji-restauracji, przygotowane do reintegracji oprawy; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)
Przypisy
- Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 90.
- Tajemnice kompaturek. Księga metrykalna z Mszany (1638-1775)[red. Joanna Miozga], Katowice 2016.
- Zawisza A., Kompaturki - nowe podejście do problemu, [w:] Notes Konserwatorski nr 15, Warszawa 2012, s. 149 - 155.
Autor: M.P.B.
