Papier ręcznie czerpany welinowy: Różnice pomiędzy wersjami

Z Leksykon oprawoznawczy
Skocz do: nawigacja, szukaj
(Utworzono nową stronę "==Papier ręcznie czerpany welinowy== (ang. handmade wove paper) Papier będący wytworem rzemiosła papierniczego, produkowany (czerpany) ręcznie ramką z sitem, zazw...")
 
(→‎Historia)
 
(Nie pokazano 13 wersji utworzonych przez 3 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
 
==Papier ręcznie czerpany welinowy==
 
==Papier ręcznie czerpany welinowy==
−
(ang. handmade wove  paper)
+
(ang. handmade wove  paper; fr. velin; niem. Velinpapier)
−
Papier będący wytworem rzemiosła papierniczego, produkowany (czerpany) ręcznie ramką z sitem, zazwyczaj wysokogatunkowy.  
+
  
−
==Historia==
+
Papier ręcznie czerpany na sicie tkanym z drutu, nie wykazujący znaku wodnego sita i charakteryzujący się - w porównaniu z papierem ręcznie czerpanym żeberkowym - znacznie gładszą powierzchnią. Pozbawiony żeberek papier początkowo traktowano jako imitację pergaminu, stąd jego nazwa (fr. velin to nazwa najdelikatniejszego pergaminu).
−
Tradycja głosi, że wynalazcą papieru był chiński dostojnik Caj Lun (Tsai Lun), który w 105 r.n.e. położył przez cesarzem pierwszy wyczerpany arkusz papieru. Historia wynalazku papieru jest jednak bardziej skomplikowana i wydaje się wielce prawdopodobne, że papier wywodzi się od tapy, na co wskazuje także ideogram, który później w języku chińskim zaczął oznaczać papier. W tym znaczeniu w chińskich słowniku dla oznaczenia materiału pisarskiego pojawił się w 69 r., zatem przed Caj Lunem. Opinia, że papier wywodzi się od tapy jest obecnie coraz bardziej akceptowana. Biografia Caj Luna wskazuje, że znane mu były tajniki wyrobu tapy. Nie dziwi zatem, że pierwszym zastosowanym przez niego surowcem było łyko drzewne (morwa). Powszechna nieświadomość, że w wyrobie tapy utrwaliła się technologia znana z późniejszej technologii papieru powoduje, że wynalazek papieru zawisa niejako w próżni. W ten sposób powstają hipotezy, że wynalazku papieru dokonali Arabowie lub nawet, że wynaleziono go w Indiach, a co do postaci Caj Luna, że jest on postacią wręcz legendarną lub że wyłącznie powielił wcześniejsze dokonania. W Chinach uważany jest jednak za błogosławionego przodka i patrona papierników. Chińska technika czerpania papieru z zastosowaniem giętkiego jak mata pływającego sita utrwaliła się na całym obszarze Azji (nadal stosowana w Tajlandii i Nepalu). Otrzymywano papiery wysokiej jakości lecz bez znaków wodnych. W miarę upowszechniania się papieru w Chinach, umiejętność jego wyrobu  zaczęła przenikać poza granice Państwa Środka. Pierwszym krajem była Korea, do której już w 384 r. przeniknęła ta sztuka. Uważa się, że Koreańczycy byli pierwszymi, którzy wprowadzili duże formy zanurzeniowe z ruchomym sitem zanurzeniowym. W 610 r. sztuka czerpania papieru, za sprawą mnicha koreańskiego Doncho, przeniknęła do Japonii. Japończycy zaczęli papier znakować. Z poł. VIII w. pochodzą najstarsze na świecie próbki papieru, w przezroczu którego widoczne są znaki. Powstały one jednak w wyniku odciśnięcia pieczęci cesarskich, a nie podczas formowania arkusza. W Korei i Japonii stosowano chińską formę zanurzeniową. Natomiast na południe od Chin zaczęło się upowszechniać formowanie papieru za pomocą formy pływającej, np. w VII w na terenach Tajlandii, w Tybecie, Nepalu, Bhutanu, Wietnamu. Przyjmuje się, że rzemiosło papiernicze przez Turków i Arabów zostało poznane za sprawą chińsko-turkiestańskich jeńców wojennych w poł. VIII w. Aczkolwiek udokumentowana jest data 712 r., gdzie wiadomo, że w Samarkandzie było czynnych kilka warsztatów papierniczych. Z Samarkandy wyrób papieru za pomocą formy zanurzeniowej rozprzestrzenił się szybko na zachód, poprzez Bagdad do Damaszku, gdzie ok. 794 r. zaczęto wyrabiać papier. Arabowie opanowali rozległe tereny obejmujące swoim zasięgiem część Azji, Afryki i Europy. Z pocz. X w. rozpoczęto wyrób papieru w Palestynie i Egipcie, a także na Płw. Iberyjskim oraz zapewne na Sycylii. Arabowie, którzy początkowo zajmowali się produkcją papieru w Europie kontynuowali chińskie rzemiosło, nieco tylko zmodyfikowane. Papier ten, produkowany wyłącznie z włókien łykowych lnu i konopii nie sprostał wymaganiom europejskim, pod względem jakości i ilości. Zadanie to przypadło w udziale Włochom i to oni przyczynili się do wypracowania europejskiej techniki czerpania papieru oraz pojawienia się znaku wodnego. Cechą charakterystyczną tej techniki jest nieruchome sito żeberkowe wykonane z drucianych pręcików przytwierdzonych na stałe do drewnianej ramy. Na wyczerpanym arkuszu pozostaje odbicie sita widoczne w przeźroczu jako rozjaśnienia. Włosi nazwali je "marca d'aqua' (znak wodny). Cechę tę zaczęto wykorzystywać do znakowania papierów. Technika wymagała dopracowania, przede wszystkim ze względu na odpowiedniej grubości drut, który uzyskano dopiero ok. 1400 r. W 2. poł. XVIII w. zaczęto stosować sito druciane o splocie tkanym, które nie odbijało się w papierze, powstawał w ten sposób tzw. papier welinowy. Przemieszczanie się do poszczególnych krajów Europy umiejętności wyrobu papieru, postępowało wg następującej kolejności: Hiszpania - 1144 r., Katalonia - 1193 r., Włochy - 1268 r., Francja - 1326 r., Niemcy - 1390 r., Portugalia - 1411 r., Szwajcaria - 1411 r., Anglia - 1488 r., Polska - 1491 r., Austria - 1498 r., Czechy - 1505 r., Szwecja - 1523 r., Szkocja  - 1588 r., dania - 1590 r., Finlandia - 1667 r., Norwegia  - 1687 r. Obecnie papier czerpany wytwarza się w niewielkich ilościach na cele wydawnictw bibliofilskich, drukowania aktów państwowych, dokumentów urzędowych, na cele artystyczne i konserwatorskie.
+
 
 +
===Historia===
 +
Wynalazku sita tkanego z drutu dokonał James Whatman (Starszy) najprawdopodobniej w 1756 r., a może już w 1754 r. Wynalazek miał ścisły związek z drukowaniem wklęsłym. Technika ta wymaga jak najściślejszego przylegania papieru do metalowej matrycy z grawerunkiem wypełnionym farbą drukarską. Papier żeberkowy z rozwiniętym reliefem powierzchni nie spełniał tych oczekiwań, gładki papier welinowy dawał wyższą jakość odbitki. Dodatkowa możliwość produkcji papieru o dużym formacie spowodowała szybkie rozpowszechnienie się papieru welinowego.
 +
 
 +
Pierwszy papier welinowy wykazywał jeszcze pewien relief powierzchni, dający się zaobserwować w przeźroczu w postaci "strefy cienia", po obu stronach linii styku sita tkanego z listwą ramy, do której przytwierdzono sito. Wskazuje to na fakt, że do wyrobu pierwszych papierów welinowych Whatman zastosował tradycyjną formę zanurzeniową, w której zmienił jedynie sito. Jednak już w wydanej w 1759 r. książce J. Baskerville'a "Paradise Regained" zastosowano papier welinowy wykazujący jednorodność przeźrocza na całej powierzchni. Książkę wydrukowano subtelnym krojem pisma opracowanego przez Baskervilla, które z przyczyn technicznych nie mogło być oddane na papierze żeberkowym.
 +
 
 +
James Whatman osiągnął to wprowadzając do formy papierniczej pomiędzy listwy mocujące sito (ang. rib) dodatkowe listwy. Sito nie było do nich mocowane, stanowiły one wyłącznie oparcie dla sita (il. 1). W sicie żeberkowym, żeberka ułożone prostopadle do listew, nadają mu sztywność w tym kierunku, której nie wykazuje sito tkane. Ta drobna zmiana nieoczekiwanie poprawiła odwadnianie zawiesiny włókien prowadząc do jednorodnego przeźrocza papieru. Z tego powodu listwy te określa się jako odwadniające (ang. water bars). Na kontynencie europejskim pierwsze próby produkcji papieru welinowego podjęto najpierw we Francji w l. 1780 - 1783, w Niemczech w 1795 r., we Włoszech w 1796 r., w Holandii w 1807 r. (w 1788 r. w USA). W Europie początkowo wypowiadano się krytycznie o nowej metodzie, co wynikało ze znacznego spowolnienia odwadniania zawiesiny włókien i przekładało się na obniżenie wydajności w porównaniu z produkcją papieru na tradycyjnym sicie żeberkowym. We Francji papiernicy (Montgolfier, Johannot) wprowadzili formę papierniczą z dwoma sitami: wierzchnie tkane, spodnie żeberkowe o rozstawie żeberek ok 5 mm. Taki układ sit umożliwił radykalną poprawę szybkości odwadniania zawiesiny.
 +
 
 +
W późniejszym okresie sita tkane zastosowano w maszynach papierniczych.
 +
 
 +
===Znakowanie papierów ręcznie czerpanych welinowych===
 +
Początkowo papiery welinowe nie były znakowane. Poczynając od 1800 r. do sita tkanego zaczęto przytwierdzać filigrany z drutu, tworząc w ten sposób w przeźroczu papierów obraz filigranu, którym najczęściej był inicjał papiernika lub nazwa papierni umiejscowione przy krawędzi arkusza. Jednakże nieco wcześniej odkryto, że sito tkane umożliwia zupełnie nowy sposób znakowania papieru. Sito tkane dawało się łatwo tłoczyć, wypukłości tworzyły w arkuszu miejsca cieńsze, widoczne w przeźroczu jako rozjaśnienia oraz wklęsłości tworzące zaciemnienia. Wytłoczone sito tkane - nie zawierając dodatkowych aplikacji - powoduje wystąpienie znaku wodnego w przeźroczu papieru. Technikę tę zastosowano po raz pierwszy w l. 1793-1796 we Francji w wytwarzaniu asygnat trudnych do podrobienia. Tłoczenia na sicie tkanym wykonywano przy pomocy matrycy i patrycy, uzyskując w przeźroczu papieru obraz przejść tonalnych. Tak powstający znak wodny nazywa się cieniowanym, wielotonalnym lub trójwymiarowym. Papiery w ten sposób znakowane zaczęto wytwarzać tuż po 1800 r.  
 +
 
 +
Oryginalny sposób znakowania ręcznie czerpanych papierów welinowych zastosował w 1818 r. Wiliam Congreve. Opracował wyrób papieru wielowarstwowego, w którym każda warstwa była uformowana z różnych zawiesin (niebarwionych i barwnych) i na różnych sitach. Umożliwiło to wyrób papieru ze znakami wodnymi kolorowymi. Ze względu na pracochłonność technika nie była nigdy stosowana na skalę masową.
  
 
==Zobacz też==
 
==Zobacz też==
Linia 13: Linia 25:
 
[[Filigran]] <br>
 
[[Filigran]] <br>
 
[[Znak wodny]] <br>
 
[[Znak wodny]] <br>
 +
 +
==Grafika==
 +
 +
<gallery>
 +
File:DSCF0907.JPG|il. 1. Schemat sita tkanego z listwami odwadniającymi wprowadzonego po 1754 r. przez J. Whatmana (starczego, wg R.L. Hillsa. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 158)
 +
 +
</gallery>
 +
 +
==Zobacz też==
  
 
==Przypisy==
 
==Przypisy==
 
# Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
 
# Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.
−
# Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971.
 
−
# faber W., Sztuka znaku wodnego, Warszawa 2010.
 
−
# Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Mały słownik encyklopedyczny, Ossolineum 1986.
 
  
 
----
 
----
−
Autor: '''M.P.G.'''
+
Autor: '''M.P.B.'''

Aktualna wersja na dzień 18:01, 13 mar 2022

Papier ręcznie czerpany welinowy

(ang. handmade wove paper; fr. velin; niem. Velinpapier)

Papier ręcznie czerpany na sicie tkanym z drutu, nie wykazujący znaku wodnego sita i charakteryzujący się - w porównaniu z papierem ręcznie czerpanym żeberkowym - znacznie gładszą powierzchnią. Pozbawiony żeberek papier początkowo traktowano jako imitację pergaminu, stąd jego nazwa (fr. velin to nazwa najdelikatniejszego pergaminu).

Historia

Wynalazku sita tkanego z drutu dokonał James Whatman (Starszy) najprawdopodobniej w 1756 r., a może już w 1754 r. Wynalazek miał ścisły związek z drukowaniem wklęsłym. Technika ta wymaga jak najściślejszego przylegania papieru do metalowej matrycy z grawerunkiem wypełnionym farbą drukarską. Papier żeberkowy z rozwiniętym reliefem powierzchni nie spełniał tych oczekiwań, gładki papier welinowy dawał wyższą jakość odbitki. Dodatkowa możliwość produkcji papieru o dużym formacie spowodowała szybkie rozpowszechnienie się papieru welinowego.

Pierwszy papier welinowy wykazywał jeszcze pewien relief powierzchni, dający się zaobserwować w przeźroczu w postaci "strefy cienia", po obu stronach linii styku sita tkanego z listwą ramy, do której przytwierdzono sito. Wskazuje to na fakt, że do wyrobu pierwszych papierów welinowych Whatman zastosował tradycyjną formę zanurzeniową, w której zmienił jedynie sito. Jednak już w wydanej w 1759 r. książce J. Baskerville'a "Paradise Regained" zastosowano papier welinowy wykazujący jednorodność przeźrocza na całej powierzchni. Książkę wydrukowano subtelnym krojem pisma opracowanego przez Baskervilla, które z przyczyn technicznych nie mogło być oddane na papierze żeberkowym.

James Whatman osiągnął to wprowadzając do formy papierniczej pomiędzy listwy mocujące sito (ang. rib) dodatkowe listwy. Sito nie było do nich mocowane, stanowiły one wyłącznie oparcie dla sita (il. 1). W sicie żeberkowym, żeberka ułożone prostopadle do listew, nadają mu sztywność w tym kierunku, której nie wykazuje sito tkane. Ta drobna zmiana nieoczekiwanie poprawiła odwadnianie zawiesiny włókien prowadząc do jednorodnego przeźrocza papieru. Z tego powodu listwy te określa się jako odwadniające (ang. water bars). Na kontynencie europejskim pierwsze próby produkcji papieru welinowego podjęto najpierw we Francji w l. 1780 - 1783, w Niemczech w 1795 r., we Włoszech w 1796 r., w Holandii w 1807 r. (w 1788 r. w USA). W Europie początkowo wypowiadano się krytycznie o nowej metodzie, co wynikało ze znacznego spowolnienia odwadniania zawiesiny włókien i przekładało się na obniżenie wydajności w porównaniu z produkcją papieru na tradycyjnym sicie żeberkowym. We Francji papiernicy (Montgolfier, Johannot) wprowadzili formę papierniczą z dwoma sitami: wierzchnie tkane, spodnie żeberkowe o rozstawie żeberek ok 5 mm. Taki układ sit umożliwił radykalną poprawę szybkości odwadniania zawiesiny.

W późniejszym okresie sita tkane zastosowano w maszynach papierniczych.

Znakowanie papierów ręcznie czerpanych welinowych

Początkowo papiery welinowe nie były znakowane. Poczynając od 1800 r. do sita tkanego zaczęto przytwierdzać filigrany z drutu, tworząc w ten sposób w przeźroczu papierów obraz filigranu, którym najczęściej był inicjał papiernika lub nazwa papierni umiejscowione przy krawędzi arkusza. Jednakże nieco wcześniej odkryto, że sito tkane umożliwia zupełnie nowy sposób znakowania papieru. Sito tkane dawało się łatwo tłoczyć, wypukłości tworzyły w arkuszu miejsca cieńsze, widoczne w przeźroczu jako rozjaśnienia oraz wklęsłości tworzące zaciemnienia. Wytłoczone sito tkane - nie zawierając dodatkowych aplikacji - powoduje wystąpienie znaku wodnego w przeźroczu papieru. Technikę tę zastosowano po raz pierwszy w l. 1793-1796 we Francji w wytwarzaniu asygnat trudnych do podrobienia. Tłoczenia na sicie tkanym wykonywano przy pomocy matrycy i patrycy, uzyskując w przeźroczu papieru obraz przejść tonalnych. Tak powstający znak wodny nazywa się cieniowanym, wielotonalnym lub trójwymiarowym. Papiery w ten sposób znakowane zaczęto wytwarzać tuż po 1800 r.

Oryginalny sposób znakowania ręcznie czerpanych papierów welinowych zastosował w 1818 r. Wiliam Congreve. Opracował wyrób papieru wielowarstwowego, w którym każda warstwa była uformowana z różnych zawiesin (niebarwionych i barwnych) i na różnych sitach. Umożliwiło to wyrób papieru ze znakami wodnymi kolorowymi. Ze względu na pracochłonność technika nie była nigdy stosowana na skalę masową.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Papier
Papier ręcznie czerpany
Papier ręcznie czerpany żeberkowy
Filigran
Znak wodny

Grafika

  • il. 1. Schemat sita tkanego z listwami odwadniającymi wprowadzonego po 1754 r. przez J. Whatmana (starczego, wg R.L. Hillsa. (Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 158)

Zobacz też

Przypisy

  1. Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.

Autor: M.P.B.

Źródło: „http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php?title=Papier_ręcznie_czerpany_welinowy&oldid=17494”