Zapięcia kodeksów: Różnice pomiędzy wersjami

Z Leksykon oprawoznawczy
Skocz do: nawigacja, szukaj
(→‎Zobacz też)
 
(Nie pokazano 33 wersji utworzonych przez 3 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
−
==Zapięcie (klamry)==
+
==Zapięcia kodeksów==
−
ang. Fastening; fr. fermoir; łac. clausurae; niem. Buchverschluss, Schliesse; wł. chiusura, fermaglio). Okucie kodeksu o funkcji ochronnej, zapobiega rozchylaniu się okładek i tym samym przedostawaniu się do wnętrza bloku zanieczyszczeń, owadów, a także powstawania deformacji bloku, szczególnie pergaminowych kart w wyniku niestabilnych warunków klimatycznych. Jest de facto element dociskowy.
+
(klamry, zamknięcia zapinane) (ang. fastenings; fr. fermoir; łac. clausurae; niem. Buchverschluss, Schliesse; wł. chiusura, fermaglio).  
−
==Budowa i mechanizm działania==
+
−
Zapięcia zbudowane są z elementów nieruchomo przymocowanych do okładki kodeksu - zaczep (ang. Catch plate, niem. Lager, wł. graffa) oraz z części ruchomych - zapinka (ang. Clasp; niem. Spange, wł. contrograffe). Umieszczenie zapinki w zaczepie powoduje zamknięcie kodeksu. Zaczepami są różnego rodzaju blaszki, płytki metalowe z wyciętymi okienkami lub wygięte w odpowiedni sposób. Zapinki to różnego rodzaju haczyki, oczka, kapturki, paski z metalowymi płytkami lub pętelkami. Zasadniczo zapięcia dzielą się na zapięcia w pełni metalowe i paskowe (il. 1, 2). Zapinki, bez względu na to, czy były paskowe, czy metalowe, mocowano do dolnej okładki mniej lub bardziej ozdobnymi gwoźdźmi (ang. nail; fr. clou; niem. Nagel, wł. chiodi)(il. 3, 4). Czasem stosowano gwoździe o bardzo wyrafinowanej formie (il. 5). Pod gwoździe najczęściej podkładano blaszki kotwiące (ang. anchor plates, niem. Gegenblech). Kotwy mogły być bardzo proste (il. 6), mieć różne kształty (il. 7), czasem przybierały formy bardzo ozdobne (il. 8,9). W przypadku zapinek paskowych zapinkę do paska mocowano przy pomocy małej, cienkiej blaszki zwanej przytuliną lub języczkiem (il. 10-13). Ze względu na kształt, konstrukcję, mechanizm działania wyróżnia się kilka typów zapięć.
+
  
−
==Typy zapięć==
+
Okucie kodeksu o funkcji ochronnej, zapobiegające rozchylaniu się okładek i tym samym przedostawaniu się do wnętrza bloku zanieczyszczeń, owadów, a także powstawania deformacji bloku, szczególnie pergaminowych kart w wyniku niestabilnych warunków klimatycznych. Jest to de facto element dociskowy.
 +
 
 +
===Budowa i mechanizm działania===
 +
Zapięcia zbudowane są z elementów nieruchomo przymocowanych do okładki kodeksu - zaczep (ang. catch plate, niem. Lager, wł. graffa) oraz z części ruchomych - zapinka (ang. clasp; niem. Spange, wł. contrograffe). Umieszczenie zapinki w zaczepie powoduje zamknięcie kodeksu. Zaczepami są różnego rodzaju blaszki, płytki metalowe z wyciętymi okienkami lub wygięte w odpowiedni sposób. Zapinki to różnego rodzaju haczyki, oczka, kapturki, paski z metalowymi płytkami lub pętelkami.
 +
 +
Należy stanowczo zaznaczyć, że istnieje alternatywne nazewnictwo, gdzie zaczep nazywany jest zapinką, zapinka nazywana jest zaczepem, a także gdzie zapinką nazywa się zapięcia kodeksów.
 +
 
 +
Zasadniczo zapięcia dzielą się na zapięcia w pełni metalowe i paskowe (il. 1, 2). Zapinki, bez względu na to, czy były paskowe, czy metalowe, mocowano do dolnej okładki mniej lub bardziej ozdobnymi gwoźdźmi (ang. nails; fr. clou; niem. Nagel, wł. chiodi)(il. 3, 4). Czasem stosowano gwoździe o bardzo wyrafinowanej formie (il. 5). Pod gwoździe najczęściej podkładano blaszki kotwiące (ang. anchor plates, niem. Gegenblech). Kotwy mogły być bardzo proste (il. 6), mieć różne kształty (il. 7), czasem przybierały formy bardzo ozdobne (il. 8,9). W przypadku zapinek paskowych zapinkę do paska mocowano przy pomocy małej, cienkiej blaszki zwanej przytuliną lub języczkiem (il. 10-13). Należy jeszcze zwrócić uwagę na paski mocujące zapinki do tylnej okładziny. Mogą składać się z kilku warstw skóry, pergaminu, tkaniny, mogą być klejone, bądź częściowo szyte (il. 14), mogą być cięte na krawędziach, bądź też warstwa wierzchnia może się owijać wokół rdzenia (il. 17). Ze względu na kształt, konstrukcję, mechanizm działania wyróżnia się kilka typów zapięć.
 +
 
 +
===Typy zapięć===
 
* zapięcia oczkowe (niem. Ӧsenverschluss)
 
* zapięcia oczkowe (niem. Ӧsenverschluss)
 
* zapięcia kapturkowe (niem. Kappenverschluss)
 
* zapięcia kapturkowe (niem. Kappenverschluss)
−
* zapięcia haczykowe (niem Einhakverschluss)
+
* zapięcia pętelkowe (niem. Schlaufenverschluss)
 +
* zapięcia haczykowe (niem. Einhakverschluss)
 
* zapięcia zatrzaskowe (niem. Schnappverschluss)
 
* zapięcia zatrzaskowe (niem. Schnappverschluss)
 
* zapięcia sztyftowe (niem. Stiftverriegelungsverschluss)
 
* zapięcia sztyftowe (niem. Stiftverriegelungsverschluss)
 
* zapięcia klamerkowe (niem. Schnallenverschluss)
 
* zapięcia klamerkowe (niem. Schnallenverschluss)
  
−
==Zarys historyczny==
+
===Zarys historyczny===
−
Deski, stanowiące okładziny wczesnych kodeksów w sposób niedostateczny przeciwdziałały deformowaniu się pergaminowych kart.funkcję tę znakomicie spełniały zapięcia. Najwcześniejsze zapięcia zidentyfikowano na kodeksach koptyjskich (il. 14), bizantyńskich (il. 15)  i karolińskich (il. 16). Zazwyczaj zapinki stanowi w nich wygięty w formę kółka lub trójkąta mosiężny drut mocowany do tylnej okładziny skórzanym rzemieniem, często ozdobnie splecionym. Zaczepem jest najczęściej znajdujący się w krawędzi przedniej okładziny mniej lub bardziej ozdobny bolec. Najwcześniej spotykane zapięcia kodeksów w kręgu kultury środkowoeuropejskiej to zapięcia, które znajdowane są przy księgach romańskich (il. 17). Zapinkę stanowi odlane z matalu ozdobne oczko zakończone rzemieniem lub sznurkiem stanowiącym uchwyt i bolec umieszczony zazwyczaj na powierzchni okładziny (il. 18). Ten sam rodzaj zapięcia w różnych formach stosowano jeszcze w kodeksach gotyckich
+
Deski, stanowiące okładziny wczesnych kodeksów w sposób niedostateczny przeciwdziałały deformowaniu się pergaminowych kart.funkcję tę znakomicie spełniały zapięcia. Najwcześniejsze zapięcia zidentyfikowano na kodeksach koptyjskich (il. 15), bizantyńskich (il. 16)  i karolińskich (il. 17). Zazwyczaj zapinki stanowi w nich wygięty w formę kółka lub trójkąta mosiężny drut mocowany do tylnej okładziny skórzanym rzemieniem, często ozdobnie splecionym. Zaczepem jest najczęściej znajdujący się w krawędzi przedniej okładziny mniej lub bardziej ozdobny bolec. Najwcześniej spotykane zapięcia kodeksów w kręgu kultury środkowoeuropejskiej to zapięcia, które znajdowane są przy księgach romańskich (il. 18). Zapinkę stanowi odlane z metalu ozdobne oczko zakończone rzemieniem lub sznurkiem stanowiącym uchwyt mocowane paskiem skórzanym do tylnej okładziny i bolec umieszczony zazwyczaj na powierzchni przedniej okładziny (il. 19). Ten sam rodzaj zapięcia w różnych formach stosowano jeszcze w kodeksach gotyckich (il. 20 - 22). W okresie gotyku zapięcia przybierają rozmaite formy, w okresie tym podlegają największemu zróżnicowaniu wg wymienionych wyżej typów. Przy czym powstaje i szybko się popularyzuje zapinka haczykowa z różną formą zaczepu. Z uwagi na kształt i konstrukcję wyróżnia się zaczep: bolcowy, okienkowy/szczelinowy, szponowy/pazurkowy, sztyftowy, rulonikowy (il. 23). Wszystkie typy zapinek funkcjonowały obok siebie, przy czym W Niemczech i na terenach wpływów niemieckich bardziej popularna była zapinka haczykowa, natomiast w kręgu kultury śródziemnomorskiej oczkowa. Zazwyczaj umieszczano po dwie klamry na przedniej krawędzi książki. W Hiszpanii i we Włoszech dodawano dodatkowo po jednej klamrze na środku górnej i dolnej krawędzi (fot. 24). Zapięcia przy książkach utrzymały się niemalże do końca XVII w., później zdarzały się sporadycznie. Zaniknięcie tego elementu związane jest z upowszechnieniem papieru i stosowaniem go jako materiału bloków książek. Papier nie był tak podatny na wahania temperaturowo-wilgotnościowe, jak pergamin, nie ulegał w związku z tym tak silnym deformacjom i nie wymagał dodatkowego „przytrzymania” między deskami. Innym powodem zanikania tych wystających elementów opraw była zmiana przechowywania książek, ustawiano je w pozycji pionowej obok siebie na półkach (il. 25). Elementy takie uszkadzałyby oprawy książek sąsiednich.
 +
Zapięcia stosowano w XIX w.w oprawach kancjonałów, modlitewników, czy albumów (il. 26). Nie pełniły one już jednak funkcji konstrukcyjnej, lecz wyłącznie ozdobną, podnoszącą walory bibliofilskie oprawy, w tej formie pojawiały się jeszcze w 1. poł. XX w.
  
−
spotykany w naszym kręgu kulturowym rodzaj zapięcia, to bolec umieszczony mniej więcej po środku przedniej okładziny i pasek z metalową, mniej lub bardziej ozdobną końcówką (fibula), przymocowany do tylnej okładziny, który książkę opasywał i zamykał.
+
===Technika wykonania===
−
128
+
Poszczególne elementy zapinek montowano do drewnianych okładzin za pomocą nitów. Nity tworzyły przybite do okładzin, gwoździe o dekoracyjnych lub gładkich główkach. Najczęściej główki gwoździ rozklepywano młoteczkiem i szlifowano pilnikami. Mosiężne lub srebrne elementy wykonywano w pracowniach złotniczych, w technikach odlewu i trybowania cienkich blaszek.  
−
Innym rodzajem klamer, najczęściej po dwie, metalowe zapinki mocowane na skórzanych paskach, bądź metalowym zawiasie do tylnej okładziny i zapinane na zaczep mocowany w przedniej okładzinie. (góra slajdu)
+
−
Łączący te dwa rodzaje był typ zapinki, w którym w krawędzi przedniej okładziny mocowano mniej lub bardziej ozdobny bolec, a do tylnej na paseczku, bądź zawiasie ozdobne kółeczko. (dół slajdu)
+
−
129
+
−
Z uwagi na konstrukcję i użyty materiał wyróżnia się klamry metalowe i paskowe
+
−
130
+
−
Z uwagi na kształt i konstrukcję wyróżnia się zaczep: bolcowy, okienkowy/szczelinowy, szponowy/pazurkowy, sztyftowy, rulonikowy (rys.1).
+
−
131
+
−
Skórzany przegub klamry mocowano do tylnej okładziny przy pomocy cienkiej blaszki zwanej nasadą (rys.2), natomiast do zapinki mocowano przegub na blaszkę zwaną przytuliną, bądź języczkiem (rys.3).
+
−
132
+
−
Wszystkie typy zapinek funkcjonowały obok siebie. W Niemczech i na terenach wpływów niemieckich bardziej popularna była zapinka z haczykiem. Natomiast np. w środowisku krakowskim spopularyzował się typ zapinki bolcowej. Zazwyczaj umieszczano po dwie klamry na przedniej krawędzi książki. W Hiszpanii i we Włoszech dodawano dodatkowo po jednej klamrze na środku górnej i dolnej krawędzi.
+
−
133
+
−
Poszczególne elementy zapinek montowano do drewnianych okładzin za pomocą nitów. Nity tworzyły przybite do okładzin, gwoździe o dekoracyjnych lub gładkich główkach. Najczęściej główki gwoździ rozklepywano młoteczkiem i szlifowano pilnikami.
+
−
134
+
−
Często  gotowe klamry importowano z zagranicy (Niemcy i Niderlandy) lub zlecano ich wykonanie złotnikom . Mosiężne lub srebrne elementy wykonywano w technikach odlewu i trybowania cienkich blaszek. W polskich oprawach, introligatorzy stosowali głównie zapinki paskowe. Wśród klamer dominował zaczep szczelinowy i sztyftowy, któremu odpowiadał (na zapince) haczyk lub kółko.W XV i  XVI w. najczęściej pojawiają się zapinki w kształcie prostokąta, „widelca”, „korony”, „włóczni”, „wachlarza”, „muszli” lub litery „Y”. Obok skromnego i delikatnego ornamentu w postaci paseczka, wprowadzano też bardziej dekoracyjny rysunek rombów, „rybich łusek” i piór. Czasem klamry miały rozbudowane dekoracje, zdobił je ornament kwiatowy (np.: róża, lilia, rozety, liście akantu), pojedyncze litery i wyrazy (np.:  „Maria”; „Ave Maria”) lub należące do rzadkości przedstawienia figuralne (np. cysterskie sercowate zapinki z ludzkimi maskami lub profilem twarzy błazna w kapturze)
+
−
135
+
−
Zapięcia przy książkach utrzymały się niemalże do końca XVII w., później zdarzały się sporadycznie. Zaniknięcie tego elementu związane jest z upowszechnieniem papieru i stosowaniem go jako materiału bloków książek. Papier nie był tak podatny na wahania temperaturowo-wilgotnościowe, jak pergamin, nie ulegał w związku z tym tak silnym deformacjom i nie wymagał dodatkowego „przytrzymania” między deskami. Innym powodem zanikania tych wystających elementów opraw było powstawanie prywatnych bibliotek, gdzie książki ustawiano w pozycji pionowej obok siebie na półkach. Elementy takie uszkadzałyby oprawy książek sąsiednich.
+
−
136
+
−
Klamry stosowano w XIX w.w oprawach kancjonałów, modlitewników, czy albumów. Nie pełniły one już jednak funkcji konstrukcyjnej, lecz wyłącznie ozdobną, podnoszącą walory bibliofilskie oprawy, w tej formie pojawiały się jeszcze w 1. poł. XX w.
+
  
−
==Charakterystyczne zniszczenia==
+
===Charakterystyczne zniszczenia===
−
Najbardziej typowe zniszczenia kodeksów powodowane przez zapięcia związane są z użyciem do ich wykonania i montażu stopów metali. Z biegiem czasu elementy te korodują i pokrywają się patyną, co powoduje zniszczenia zarówno w blokach książek, jak i oprawach. Dochodzi do przebarwień, osłabienia struktury materiałów, w konsekwencji właściwości fizycznych, powstają ubytki w substancji zabytkowej.
+
Najbardziej typowe zniszczenia kodeksów powodowane przez zapięcia związane są z użyciem do ich wykonania i montażu stopów metali. Z biegiem czasu elementy te korodują i pokrywają się patyną, co powoduje zniszczenia zarówno w blokach książek, jak i oprawach. Dochodzi do przebarwień, osłabienia struktury materiałów, w konsekwencji właściwości fizycznych, powstają ubytki w substancji zabytkowej (fot. 25). W przypadku zapięć paskowych, zapinki często się nie zachowały. Były najczęściej celowo usuwane w związku ze zmianą przechowywania książek lub też ulegały w sposób niezamierzony oderwaniu (il. 27). Dość często spotykanym błędem montażowym jest zbyt głębokie osadzanie zaczepu w przedniej okładzinie, co przy zapinaniu książki powoduje uszkodzenie materiału obleczeniowego (il. 28). Zdarza się także, że zapinki mocowane są  na nieodpowiedniej długości paskach, co powoduje, że, gdy paski są za długie, nie spełniają swojej roli, a gdy za krótkie (np. w wyniku błędu lub skurczu skóry) powodują deformację okładzin a nawet ich pękanie (il. 29). W przypadku zaczepów bolcowych mocowanych w krawędzi okładzin, najczęściej nie zachowały się one, wypadły z niej (il. 30), przy czym zdarza się często, że dochodzi do wyłamania fragmentu okładziny. Bolec gubi się pozostawiając po sobie uszkodzoną okładzinę. Brak lub uszkodzenie zapięć w książce powoduje rozchylanie się okładzin, co jest przyczyną powstawania deformacji zarówno bloku, jak i oprawy. Ponadto zapięcia i okucia są elementami oprawy często o dużym stopniu artyzmu. Zatem ich ubytek obniża wartość zabytku. Z tego powodu często się rekonstruuje.
−
 
+
−
 
+
−
 
+
−
Funkcja ochronna przed uszkodzeniami mechanicznymi była przez spełniana niezależnie od tego, z jakich materiałów były one wykonane. 54
+
−
Jednak ze względu na powstające produkty korozji błędem było stosowanie elementów żelaznych lub ze złej jakości stopu mosiądzu.  
+
−
55
+
−
Dla klamer, lepszym konstrukcyjnie rozwiązaniem było mocowanie na metalowym zawiasie niż na skórzanych paskach. Powód jest dość oczywisty, te ostatnie po prostu często się nie zachowały.
+
−
56
+
−
Błędem montażowym, nierzadko spotykanym w tego rodzaju zapinkach, jest zbyt głębokie osadzanie zaczepu w przedniej okładzinie, co przy zapinaniu książki powoduje uszkodzenie materiału obleczeniowego.
+
−
Zdarza się także, że zapinki mocowane są  na nieodpowiedniej długości paskach, co powoduje, że, gdy paski są za długie, nie spełniają swojej roli, a gdy za krótkie (np.. w wyniku skurczu skóry lub deformacji okładzin) powodują wypaczanie się okładzin a nawet ich pękanie. Gorszym rozwiązaniem konstrukcyjnym wydaje się być typ zapinki bolcowej. W większości przypadków bolec wypada z okładziny i jeśli jest osadzony po środku powoduje uszkodzenie bloku. Jeśli bolec wbito w krawędź okładziny, to poprzez użytkowanie, ten jej fragment zostaje często wyłamany, a bolec gubi się pozostawiając po sobie uszkodzoną okładzinę.
+
−
57
+
−
Wiązania książek rzadko zachowały się do naszych czasów. Śladami po nich są nacięcia w okładzinie i materiale obleczeniowym, często ich fragmenty można znaleźć podczas demontażu książki, pomiędzy podwinięciem materiału obleczeniowego a okładziną.
+
−
58
+
−
Brak lub uszkodzenie zapięć w książce, czy to będą klamry, wstążki lub tasiemki, powoduje rozchylanie się okładzin, co jest przyczyną powstawania deformacji zarówno bloku, jak i oprawy. Ponadto zapięcia i okucia są elementami oprawy często o dużym stopniu artyzmu.  
+
−
Zatem ich ubytek obniża znacznie wartość artystyczną i estetyczną książki. Z tego powodu często się rekonstruuje
+
−
 
+
−
W Europie Środkowej montowano zazwyczaj dwa zapięcia na przedniej krawędzi kodeksu. w Europie Południowej dodawano jeszcze po jednym na górnej i dolnej krawędzi.
+
−
===Śródtytuł===
+
−
 
+
−
===Lista===
+
−
 
+
−
* Punkt 1
+
−
* Punkt 2
+
−
** Punkt 2.1
+
−
** Punkt 2.2
+
−
* Punkt 2
+
  
 
==Zobacz też==
 
==Zobacz też==
−
 
 
[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
 
[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
 +
[[ Kotew]] <br>
 +
[[Przytulina ]] <br>
 +
[[ Sztancowana dekoracja]] <br>
 +
[[ Zaczep]] <br>
 +
[[Zapięcia haczykowe ]] <br>
 +
[[Zapięcia kapturkowe ]] <br>
 +
[[ Zapięcia klamerkowe]] <br>
 +
[[Zapięcia oczkowe ]] <br>
 +
[[Zapięcia pętelkowe ]] <br>
 +
[[Zapięcia sztyftowe ]] <br>
 +
[[ Zapięcia zatrzaskowe]] <br>
 +
[[ Zapinka]] <br>
  
 
==Grafika==
 
==Grafika==
  
 
<gallery>
 
<gallery>
−
File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
+
File:Zapięcie metalowe z podpisami.jpg|il. 1. Zapięcie metalowe (rys. K. Komsta-Sławińska)
−
File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
+
File:Zapięcie PASKOWE Z PODPISAMI1.jpg|il. 2. Zapięcie paskowe (rys. K. Komsta-Sławińska)
 
File:Macchi zap1.jpg|il. 3. Przykłady różnego rodzaju ozdobnych gwoździ mocujących nasady do tylnych okładek kodeksów (rys. Macchi F., 2002, s. 80.)
 
File:Macchi zap1.jpg|il. 3. Przykłady różnego rodzaju ozdobnych gwoździ mocujących nasady do tylnych okładek kodeksów (rys. Macchi F., 2002, s. 80.)
 
File:Gwozdx.jpg|il. 4. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, Antyfonarz bernardyński XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego w Świętej Annie (fot. J. Umer)
 
File:Gwozdx.jpg|il. 4. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, Antyfonarz bernardyński XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego w Świętej Annie (fot. J. Umer)
 
File:Pelplin 15.jpg|il. 5. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 
File:Pelplin 15.jpg|il. 5. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 
File:Pelplin 6.jpg|il. 6. Przykład prostej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 
File:Pelplin 6.jpg|il. 6. Przykład prostej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
−
File:Inkednasady LI.jpg|il. 7. Przykłady różnego rodzaju blaszek kotwiących (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 252.)
+
File:Inkednasady LI.jpg|il. 7. Przykłady różnego rodzaju blaszek kotwiących (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 252.)
−
File:Pelplin1.jpg|il. 8. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1
+
File:Pelplin1.jpg|il. 8. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 
File:Poz zap 3.jpg|il. 9. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1
 
File:Poz zap 3.jpg|il. 9. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1
 
File:Nasada1.jpg|1l. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
 
File:Nasada1.jpg|1l. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
Linia 85: Linia 61:
 
File:Nasada3.jpg|1l. 12. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
 
File:Nasada3.jpg|1l. 12. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
 
File:Nasada4.jpg|1l. 13. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
 
File:Nasada4.jpg|1l. 13. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
−
File:Szirmai late coptic fast s. 42.jpg|il. 14. Przykłady zapięć kodeksów późnokoptyjskie (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 42)
+
File:Pasek arpa.jpg|il. 14. Przykład wykonania paska mocującego zapinkę do tylnej okładziny, stary druk XVI w., Archiwum Państwowe w Toruniu (fot. J. Zamrzycka)
−
File:Szirmai byz fast s. 82.jpg|il. 15. Przykłady zapięć kodeksów bizantyńskich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 82)
+
File:Szirmai late coptic fast s. 42.jpg|il. 15. Przykłady zapięć kodeksów późnokoptyjskich (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 42)
−
File:Szirmai carolin fastening s. 131.jpg|il. 16. Przykłady zapięć kodeksów karolińskich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 131)
+
File:Szirmai byz fast s. 82.jpg|il. 16. Przykłady zapięć kodeksów bizantyńskich (rys. Szirmai J.A., 2-17, s. 82)
−
File:Szirmai romanska fast s. 168.jpg|il. 17. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 168)
+
File:Szirmai carolin fastening s. 131.jpg|il. 17. Przykłady zapięć kodeksów karolińskich (rys. Szirmai J.A., 2-17, s. 131)
−
File:Kór 17.jpg|il. 18. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich, rękopis XIII/XIV w., Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
+
File:Szirmai romanska fast s. 168.jpg|il. 18. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 168)
−
File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
+
File:Kór 17.jpg|il. 19. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich, rękopis XIII/XIV w., Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
−
File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
+
File:Pelplin 2.jpg|il. 20. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
−
File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
+
File:Pelplin 10.jpg|il. 21. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
−
File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
+
File:Pelplin 11.jpg|il. 22. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
−
File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
+
File:Szirmai got fastening s. 252.jpg|il. 23. Przykłady zapięć haczykowych stosowanych w kodeksach gotyckich (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 252)
−
File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
+
File:Poz zap1.jpg|il. 24. Zapięcia kodeksu umieszczone na sposób "włoski", dwa przy przedniej krawędzi kodeksu i po jednym po środku dolnej i górnej krawędzi, górne i dolne w przeszłości usunięto ze względu na sposób przechowywania książki pionowo na półce, stary druk XVI w., Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
−
File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
+
File:Zap 19 w..jpg|il. 25. Zapięcia i okucia przy oprawie dziewiętnastowiecznej Biblii, własność prywatna (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 +
File:Kór 14.jpg|il. 26. Produkty korozji od stalowych mocowań okuć wnikające w głąb bloku książki, rękopis XIV/XV w., Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 +
File:Greg.jpg|il. 27. Zapinki kodeksu nie zachowane w wyniku intensywnego użytkowania księgi w przeszłości, Antyfonarz benedyktyński t. 1, właść. Mniszki benedyktynki w Żarnowcu (fot. G. Nehring)
 +
File:Kór 12.jpg|il. 28. Przykład zbyt głębokiego osadzenia zaczepów w przedniej okładzinie, stary druk, Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 +
File:Kór 11.jpg|il. 29.Przykład zbyt krótkich pasków, w wyniku czego doszło do deformacji krawędzi okładzin i zagubienia jednej zapinki, zapięcie nie spełnia swojej roli, stary druk, Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 +
File:Kór 10.jpg|il. 30.Przykład zaczepu bolcowego osadzonego w krawędzi okładziny, jeden z bolców zagubiony, stary druk, Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 +
 
 +
 
 
</gallery>
 
</gallery>
  
 
==Przypisy==
 
==Przypisy==
  
−
# Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
+
# Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010.
 +
# Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy.
 
# Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
 
# Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
−
# Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
+
# Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429.
−
# Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
+
# Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971, s. 2579-2580.
 
# Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
 
# Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
−
# Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
+
# Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002, s. 80, 88, 171-174.
−
# Szirmai J.A., *The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 1999.Przypis 1
+
# Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding, New York 2017, s. 26-28, 41-43, 81-83, 131-133, 167-169, 251-262.
−
# Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.
+
  
  
 
----
 
----
−
Autor: '''MPG'''
+
Autor: '''M.P.B.'''

Aktualna wersja na dzień 12:56, 20 wrz 2021

Zapięcia kodeksów

(klamry, zamknięcia zapinane) (ang. fastenings; fr. fermoir; łac. clausurae; niem. Buchverschluss, Schliesse; wł. chiusura, fermaglio).

Okucie kodeksu o funkcji ochronnej, zapobiegające rozchylaniu się okładek i tym samym przedostawaniu się do wnętrza bloku zanieczyszczeń, owadów, a także powstawania deformacji bloku, szczególnie pergaminowych kart w wyniku niestabilnych warunków klimatycznych. Jest to de facto element dociskowy.

Budowa i mechanizm działania

Zapięcia zbudowane są z elementów nieruchomo przymocowanych do okładki kodeksu - zaczep (ang. catch plate, niem. Lager, wł. graffa) oraz z części ruchomych - zapinka (ang. clasp; niem. Spange, wł. contrograffe). Umieszczenie zapinki w zaczepie powoduje zamknięcie kodeksu. Zaczepami są różnego rodzaju blaszki, płytki metalowe z wyciętymi okienkami lub wygięte w odpowiedni sposób. Zapinki to różnego rodzaju haczyki, oczka, kapturki, paski z metalowymi płytkami lub pętelkami.

Należy stanowczo zaznaczyć, że istnieje alternatywne nazewnictwo, gdzie zaczep nazywany jest zapinką, zapinka nazywana jest zaczepem, a także gdzie zapinką nazywa się zapięcia kodeksów.

Zasadniczo zapięcia dzielą się na zapięcia w pełni metalowe i paskowe (il. 1, 2). Zapinki, bez względu na to, czy były paskowe, czy metalowe, mocowano do dolnej okładki mniej lub bardziej ozdobnymi gwoźdźmi (ang. nails; fr. clou; niem. Nagel, wł. chiodi)(il. 3, 4). Czasem stosowano gwoździe o bardzo wyrafinowanej formie (il. 5). Pod gwoździe najczęściej podkładano blaszki kotwiące (ang. anchor plates, niem. Gegenblech). Kotwy mogły być bardzo proste (il. 6), mieć różne kształty (il. 7), czasem przybierały formy bardzo ozdobne (il. 8,9). W przypadku zapinek paskowych zapinkę do paska mocowano przy pomocy małej, cienkiej blaszki zwanej przytuliną lub języczkiem (il. 10-13). Należy jeszcze zwrócić uwagę na paski mocujące zapinki do tylnej okładziny. Mogą składać się z kilku warstw skóry, pergaminu, tkaniny, mogą być klejone, bądź częściowo szyte (il. 14), mogą być cięte na krawędziach, bądź też warstwa wierzchnia może się owijać wokół rdzenia (il. 17). Ze względu na kształt, konstrukcję, mechanizm działania wyróżnia się kilka typów zapięć.

Typy zapięć

  • zapięcia oczkowe (niem. Ӧsenverschluss)
  • zapięcia kapturkowe (niem. Kappenverschluss)
  • zapięcia pętelkowe (niem. Schlaufenverschluss)
  • zapięcia haczykowe (niem. Einhakverschluss)
  • zapięcia zatrzaskowe (niem. Schnappverschluss)
  • zapięcia sztyftowe (niem. Stiftverriegelungsverschluss)
  • zapięcia klamerkowe (niem. Schnallenverschluss)

Zarys historyczny

Deski, stanowiące okładziny wczesnych kodeksów w sposób niedostateczny przeciwdziałały deformowaniu się pergaminowych kart.funkcję tę znakomicie spełniały zapięcia. Najwcześniejsze zapięcia zidentyfikowano na kodeksach koptyjskich (il. 15), bizantyńskich (il. 16) i karolińskich (il. 17). Zazwyczaj zapinki stanowi w nich wygięty w formę kółka lub trójkąta mosiężny drut mocowany do tylnej okładziny skórzanym rzemieniem, często ozdobnie splecionym. Zaczepem jest najczęściej znajdujący się w krawędzi przedniej okładziny mniej lub bardziej ozdobny bolec. Najwcześniej spotykane zapięcia kodeksów w kręgu kultury środkowoeuropejskiej to zapięcia, które znajdowane są przy księgach romańskich (il. 18). Zapinkę stanowi odlane z metalu ozdobne oczko zakończone rzemieniem lub sznurkiem stanowiącym uchwyt mocowane paskiem skórzanym do tylnej okładziny i bolec umieszczony zazwyczaj na powierzchni przedniej okładziny (il. 19). Ten sam rodzaj zapięcia w różnych formach stosowano jeszcze w kodeksach gotyckich (il. 20 - 22). W okresie gotyku zapięcia przybierają rozmaite formy, w okresie tym podlegają największemu zróżnicowaniu wg wymienionych wyżej typów. Przy czym powstaje i szybko się popularyzuje zapinka haczykowa z różną formą zaczepu. Z uwagi na kształt i konstrukcję wyróżnia się zaczep: bolcowy, okienkowy/szczelinowy, szponowy/pazurkowy, sztyftowy, rulonikowy (il. 23). Wszystkie typy zapinek funkcjonowały obok siebie, przy czym W Niemczech i na terenach wpływów niemieckich bardziej popularna była zapinka haczykowa, natomiast w kręgu kultury śródziemnomorskiej oczkowa. Zazwyczaj umieszczano po dwie klamry na przedniej krawędzi książki. W Hiszpanii i we Włoszech dodawano dodatkowo po jednej klamrze na środku górnej i dolnej krawędzi (fot. 24). Zapięcia przy książkach utrzymały się niemalże do końca XVII w., później zdarzały się sporadycznie. Zaniknięcie tego elementu związane jest z upowszechnieniem papieru i stosowaniem go jako materiału bloków książek. Papier nie był tak podatny na wahania temperaturowo-wilgotnościowe, jak pergamin, nie ulegał w związku z tym tak silnym deformacjom i nie wymagał dodatkowego „przytrzymania” między deskami. Innym powodem zanikania tych wystających elementów opraw była zmiana przechowywania książek, ustawiano je w pozycji pionowej obok siebie na półkach (il. 25). Elementy takie uszkadzałyby oprawy książek sąsiednich. Zapięcia stosowano w XIX w.w oprawach kancjonałów, modlitewników, czy albumów (il. 26). Nie pełniły one już jednak funkcji konstrukcyjnej, lecz wyłącznie ozdobną, podnoszącą walory bibliofilskie oprawy, w tej formie pojawiały się jeszcze w 1. poł. XX w.

Technika wykonania

Poszczególne elementy zapinek montowano do drewnianych okładzin za pomocą nitów. Nity tworzyły przybite do okładzin, gwoździe o dekoracyjnych lub gładkich główkach. Najczęściej główki gwoździ rozklepywano młoteczkiem i szlifowano pilnikami. Mosiężne lub srebrne elementy wykonywano w pracowniach złotniczych, w technikach odlewu i trybowania cienkich blaszek.

Charakterystyczne zniszczenia

Najbardziej typowe zniszczenia kodeksów powodowane przez zapięcia związane są z użyciem do ich wykonania i montażu stopów metali. Z biegiem czasu elementy te korodują i pokrywają się patyną, co powoduje zniszczenia zarówno w blokach książek, jak i oprawach. Dochodzi do przebarwień, osłabienia struktury materiałów, w konsekwencji właściwości fizycznych, powstają ubytki w substancji zabytkowej (fot. 25). W przypadku zapięć paskowych, zapinki często się nie zachowały. Były najczęściej celowo usuwane w związku ze zmianą przechowywania książek lub też ulegały w sposób niezamierzony oderwaniu (il. 27). Dość często spotykanym błędem montażowym jest zbyt głębokie osadzanie zaczepu w przedniej okładzinie, co przy zapinaniu książki powoduje uszkodzenie materiału obleczeniowego (il. 28). Zdarza się także, że zapinki mocowane są na nieodpowiedniej długości paskach, co powoduje, że, gdy paski są za długie, nie spełniają swojej roli, a gdy za krótkie (np. w wyniku błędu lub skurczu skóry) powodują deformację okładzin a nawet ich pękanie (il. 29). W przypadku zaczepów bolcowych mocowanych w krawędzi okładzin, najczęściej nie zachowały się one, wypadły z niej (il. 30), przy czym zdarza się często, że dochodzi do wyłamania fragmentu okładziny. Bolec gubi się pozostawiając po sobie uszkodzoną okładzinę. Brak lub uszkodzenie zapięć w książce powoduje rozchylanie się okładzin, co jest przyczyną powstawania deformacji zarówno bloku, jak i oprawy. Ponadto zapięcia i okucia są elementami oprawy często o dużym stopniu artyzmu. Zatem ich ubytek obniża wartość zabytku. Z tego powodu często się rekonstruuje.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Kotew
Przytulina
Sztancowana dekoracja
Zaczep
Zapięcia haczykowe
Zapięcia kapturkowe
Zapięcia klamerkowe
Zapięcia oczkowe
Zapięcia pętelkowe
Zapięcia sztyftowe
Zapięcia zatrzaskowe
Zapinka

Grafika

  • il. 1. Zapięcie metalowe (rys. K. Komsta-Sławińska)

  • il. 2. Zapięcie paskowe (rys. K. Komsta-Sławińska)

  • il. 3. Przykłady różnego rodzaju ozdobnych gwoździ mocujących nasady do tylnych okładek kodeksów (rys. Macchi F., 2002, s. 80.)

  • il. 4. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, Antyfonarz bernardyński XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego w Świętej Annie (fot. J. Umer)

  • il. 5. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 6. Przykład prostej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 7. Przykłady różnego rodzaju blaszek kotwiących (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 252.)

  • il. 8. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • Błąd przy generowaniu miniatury Plik z wymiarami większymi niż 12,5 MP

    il. 9. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1

  • 1l. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

  • 1l. 11. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

  • 1l. 12. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

  • 1l. 13. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

  • il. 14. Przykład wykonania paska mocującego zapinkę do tylnej okładziny, stary druk XVI w., Archiwum Państwowe w Toruniu (fot. J. Zamrzycka)

  • il. 15. Przykłady zapięć kodeksów późnokoptyjskich (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 42)

  • il. 16. Przykłady zapięć kodeksów bizantyńskich (rys. Szirmai J.A., 2-17, s. 82)

  • il. 17. Przykłady zapięć kodeksów karolińskich (rys. Szirmai J.A., 2-17, s. 131)

  • il. 18. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 168)

  • il. 19. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich, rękopis XIII/XIV w., Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 20. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 21. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 22. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 23. Przykłady zapięć haczykowych stosowanych w kodeksach gotyckich (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 252)

  • il. 24. Zapięcia kodeksu umieszczone na sposób "włoski", dwa przy przedniej krawędzi kodeksu i po jednym po środku dolnej i górnej krawędzi, górne i dolne w przeszłości usunięto ze względu na sposób przechowywania książki pionowo na półce, stary druk XVI w., Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 25. Zapięcia i okucia przy oprawie dziewiętnastowiecznej Biblii, własność prywatna (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 26. Produkty korozji od stalowych mocowań okuć wnikające w głąb bloku książki, rękopis XIV/XV w., Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 27. Zapinki kodeksu nie zachowane w wyniku intensywnego użytkowania księgi w przeszłości, Antyfonarz benedyktyński t. 1, właść. Mniszki benedyktynki w Żarnowcu (fot. G. Nehring)

  • il. 28. Przykład zbyt głębokiego osadzenia zaczepów w przedniej okładzinie, stary druk, Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 29.Przykład zbyt krótkich pasków, w wyniku czego doszło do deformacji krawędzi okładzin i zagubienia jednej zapinki, zapięcie nie spełnia swojej roli, stary druk, Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 30.Przykład zaczepu bolcowego osadzonego w krawędzi okładziny, jeden z bolców zagubiony, stary druk, Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

Przypisy

  1. Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010.
  2. Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy.
  3. Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
  4. Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429.
  5. Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971, s. 2579-2580.
  6. Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
  7. Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002, s. 80, 88, 171-174.
  8. Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding, New York 2017, s. 26-28, 41-43, 81-83, 131-133, 167-169, 251-262.


Autor: M.P.B.

Źródło: „http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php?title=Zapięcia_kodeksów&oldid=15696”