Karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne
Spis treści
Karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne
(wyklejka, forzac)) (ang. endleaves, endpapers, endsheets; niem. Vorsatz)
Karty dodane przez introligatora na początku i końcu książki podczas jej oprawiania; skrajne karty zazwyczaj są wykorzystane jako →wyklejka, zaś wewnętrzne stanowią →karty ochronne. Istnieje wiele typów k.p.w.-o. różniących się budową i sporządzanych na różne sposoby, obok odmian klasycznych, popularnych przez dłuższy czas, spotykane są karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne nietypowe, powstałe na potrzebę konkretnego przypadku. Dawne podręczniki introligatorskie opisują od kilku do kilkunastu typów kart przybyszowych wyklejkowo-ochronnych, zalecając je odpowiednio do poszczególnych typów opraw. Zależnie od sposobu łączenia z blokiem można je pogrupować na kilka typów, z wieloma szczegółowymi rozwiązaniami w każdym z nich.
- Karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne przyklejone do skrajnej karty w składce. Najczęściej mają formę bifolium, gdzie połowa arkusza jest przyklejona do wewnętrznej strony okładzinówki stanowiąc wyklejkę, zaś druga połowa jest kartą ochronną. Mogły być przyklejane równo z grzbietem, odsunięte od niego albo wpuszczone poza grzbiet o połowę grubości składki i do niej przygięte; mogły być też wzbogacone o scezurę. Typ najpopularniejszy, stosowany już od XVI w. ale szczególnie chętnie w XIX w. w oprawie przemysłowej, a także w XX w. także w oprawie indywidualnej.
- Karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne zaginane (falcowane) za grzbiety skrajnych składek i razem z nimi zszyte; zagięcie (falc) doklejano (bądź nie) do pierwszej lub kolejnej składki. Najczęściej był to złożony na pół arkusz papieru, sfalcowany w różny sposób i założony 3-4 milimetrowym falcem za pierwszą i ostatnią składkę; mógł być wzbogacony o scezurę. Często stosowaną modyfikacją było rozcięcie arkusza w grzbiecie i połączenie kart płóciennym paskiem, widocznym później w przegubie wewnętrznym (tzw. wyklejka z widocznym falcem). Inną odmianą była tylko jedna karta ze scezurą zagięte za grzbiet składki, wyklejka była dołączana dopiero po zakończeniu oprawy; metoda wykorzystywana przy wyklejkach ze specjalnego materiału (jedwab, skóra, pergamin), narażonego na uszkodzenie w procesie oprawy, albo z bardzo rozciągliwego papieru (wymaga odrębnego zwymiarowania). Na czas pracy do scezury przyklejano kartę/karty makulaturowe, które chroniły karty ochronne przed zabrudzeniem a nadto rezerwowały miejsce dla wklejanej później wyklejki. Inną odmianą była wyklejka jednokartkowa stosowana w →broszurze francuskiej, sporadycznie spotykana także w oprawach twardych (tu ze scezurą). Wadą tego typu kart przybyszowych wyklejkowo-ochronnych było wysunięcie zewnętrznych składek w kierunku przedniej krawędzi bloku, a trakcie obcinania bloku większe zwężenie tej składki niż pozostałych, co mogło stanowić problem przy ponownej oprawie książki.
- Karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne klejono-zaginane są kombinacją dwóch podstawowych typów. Jednym z przypadków jest wyklejka przyklejana uzupełniona scezurą zagiętą za grzbiety zewnętrznych składek. Do opraw półskórkowych i półpergaminowych zalecano karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne z dwiema kartami ochronnymi, tworzone z połączenia bifolium i karty pojedynczej: pojedyncze karty są w takim przypadku zagięte za grzbiety zewnętrznych składek, do nich przyklejone są bifolia, wzmocnione scezurami z falcami założonymi za zewnętrzne składki. Do książek oporkowanych stosowano wariant, w którym karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne nie były zaginane, a składki obejmowały papierowe scezury oraz płócienne paski doklejone do karty ochronnej z drugiej strony. Wyklejka opracowana przez Ignatza Wiemelera (zwana czasem konserwatorską) posiada scezurę, złożoną w formę leporello, tworząc tzw. podwójne falce, do jednego wkładano karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne, do drugiego zewnętrzne składki.
- Karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne przyszywane. Składają się z jednego lub kilku bifoliów włożonych jedno w drugie, tworzących dodatkową składkę. Mogły być uzupełnione o scezurę, skórzany falc, czasem też grzbiet zewnętrznego bifolium był wzmacniany papierowym lub płóciennym paskiem (falcem). Czasem używano tylko jedno bifolium i kilka pojedynczych kart, które zaginano za grzbiet bifolium, wzmacniając jego wytrzymałość. Tego rodzaju karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne były zszywane razem z blokiem, z tym że nie wykonywano w nich nacięć (dot. bloków w których nacinano grzbiet wyznaczając stacje szycia). Wielokartkowe karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne bywają nazywane wyklejką konserwatorską. Model opracowany przez Tadeusza Tuszewskiego polegał na tym, że dwa bifolia łączono naprzemiennie paskiem płótna, po złożeniu wkładano w falc scezury i doszywano do bloku przez złam jednego (sąsiadującego z blokiem) bifolia. Karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne typu zygzak opracowane przez Douglasa Cockerella są zbudowane z dwóch sklejonych bifoliów, z jednego z nich odwracano jedną kartę tworząc rodzaj składki, z tej karty przy grzbiecie formowano dodatkowy falc, w który wprowadzano skórzany pasek wzmacniający i przez który przyszywano karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne do bloku.
- Karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne wyklejane. Są to karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne dwuczęściowe: do kart ochronnych, najczęściej dwóch, zamocowanych albo przez zagięcie falców wokół zewnętrznych składek, albo przyszywanych, w końcowej fazie oprawy dołączane są jeszcze dwie karty (lub bifolium), z których jedna stanowi właściwą wyklejkę, a druga jest sklejona (skaszerowana) z jedną z kart ochronnych. Na karty ochronne stosowano biały papier, natomiast do wyklejenia – papiery ozdobne, tkaniny, pergamin lub skórę. Na czas pracy przyklejano kartę/karty makulaturowe, które chroniły karty ochronne przed zabrudzeniem i rezerwowały miejsce dla wklejanych później kart. Modyfikacją było wyklejenie wewnętrznego przegubu skórzanym falcem; w tym wypadku materiał wyklejkowy mógł różnić się od karty skaszerowanej z kartą ochronną. Metoda stosowana w technice →oprawy francuskiej.
Działania naprawcze i konserwatorskie
Dawniej, podczas działań naprawczych wykonywanych przez introligatorów k. p. w.-o. były często usuwane i zastępowane nowymi. „Ofiarą” tych działań padały różnego rodzaju znaki i zapiski proweniencyjne znajdujące się na nich. Przykładem takiego błędu będącego następstwem – dziś tak ocenianej - nonszalancji i nieposzanowania substancji zabytkowej była historia jednego z druków z 1503 r. wchodzącego w skład dawnej biblioteki Mikołaja Czepiela. W XVIII w. postanowiono druk oprawić, introligator zastąpił wówczas pierwotne wyklejki zawierające proweniencję nowymi, uniemożliwiając tym samym prace badawcze nad np. odtworzeniem zasobów dawnych bibliotek. Bywało i tak, i to w niedalekiej przeszłości, że w ramach działań wchodzących w zakres konserwacji-restauracji, pozostawiano pierwotne karty przybyszowe, przemieszczając je i zmieniając przypisaną im pierwotnie funkcję, a na ich miejsce wprowadzano nowe, tzw. wyklejki konserwatorskie. Dziś w kontekście obowiązujących zasad postępowania konserwatorskiego takie działania oceniane są na ogół negatywnie, aczkolwiek każdy przypadek poddawanej konserwacji-restauracji książki należy rozpatrywać indywidualnie.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Wyklejka
Karty ochronne
Lustro
Francuska oprawa
Grafika
Wyklejka i karta ochronna (rys. K. Komsta-Sławińska)
Składniki kart przybyszowych wyklejkowo-ochronnych (rys. K. Komsta-Sławińska)
Karty wyklejkowo-ochronne przyklejane ze scezurą
Dawny sposób kształtowania kart wyklejkowo-ochronnych zaginanych z jednego arkusza papieru
Karty wyklejkowo-ochronne klejono-zaginane z dwiema kartami ochronnymi
Karty wyklejkowo-ochronne klejono-zaginane do książek oporkowanych
Wyklejka konserwatorska I. Wiemelera
Instrukcja wykonania kart wyklejkowo-ochronnych "zygzak" D. Cockerella
Wklejanie wyklejki w oprawie francuskiej
Przypisy
- Cockerell Douglas, Bookbinding, and the care of books: a handbook for amateurs, bookbinders & librarians, London 1901, s. 80-85.
- Goddijn Peter, Codering vor boekinstructies, „Boek en Band”, 3, 1992, s. 33-40.
- Wiese Fritz, Der Bucheinband: Eine Arbeitskunde mir Werkzeichnungen, Stuttgart 1953, s. 78-84.
- Zjawiński Zygmunt, Introligatorstwo, Warszawa 1967, s. 100-103.
- Vakrčka Alois, Knihařství: technologie ruční výroby, Praha 1977, s. s. 60, 110, 112, 208.
Autor: E.P., M.P.B.
