Romańskie oprawy

(ang. romanesque bindings, fr. reliures romanes, niem. Romanische Einbände)

Oprawy powstałe między l. 40. XII w. (Francja) a kon. XIII w. (Niemcy) – pocz. XIV w. (prowincjonalne ośrodki francuskie), o charakterystycznych cechach formalno-stylowych dekoracji, a w mniejszym stopniu sfery materiałowo-technicznej.

Po okresie stagnacji, sięgającym czasów karolińskich, w l. 40. XII w. nastąpił we Francji (głównie w Paryżu) nagły rozkwit produkcji bogato zdobionych opraw skórzanych, co wiązało się m.in. z aktywizacją środowiska naukowego oraz wzmożeniem życia religijnego. Materiał i technika wykonania opraw w znacznym stopniu bazowała na formułach karolińskich (blok szyty przeważnie ściegiem łańcuszkowym w okładzinach dębowych lub bukowych o wielkości analogicznej do bloku, obleczenie z barwionej na brązowo skóry bydlęcej lub cielęcej oraz ze zwierzyny leśnej). Okucia i zapięcia pojawiły się na nich dopiero po 1200 r., na XIII w. datowane są też pierwsze przypadki katenacji. Jednocześnie doszło do wykształcenia się charakterystycznego pryncypium dekoracji: okładziny pokrywano niezwykle licznymi (sięgającymi nawet 500-600) ślepymi wyciskami z zazwyczaj kilkunastu-kilkudziesięciu tłoków. Sprzyjała temu bogata ikonografia tłoków obejmująca figuralne motywy religijne (np. król Dawid, Maiestas Domini, Maryja z Dzieciątkiem, Baranek Boży, symbole ewangelistów i in.), świeckie (wojownicy na koniach, myśliwy), zoomorficzne – w tym fantastyczne (zwierzęta znane z bestiariuszy, jak pelikan, jednorożec, syrena, smok), oraz floralne (np. palmeta, lilia, czterolistek) i geometryczne (np. plecionka, elipsowy ornament). Poprzez multiplikację i zagęszczenie takich samych, niewielkich motywów tworzono wertykalno-horyzontalne układy kompozycyjne o strefach wydzielanych strychulcowymi liniami. Wśród nich wyróżniają się kompozycje z centralną rozetą, pierścieniem wypełnionym plecionką lub przecinającymi się pierścieniami z takimż wypełnieniem, które otoczone są ramami ornamentalnymi. W późniejszym okresie popularność zyskały ramowe kompozycje z naprzemiennymi ornamentami i pustymi listwami. Bogactwem inwencji cechują się kompozycje architektoniczne nawiązujące do sylwetek i planów kościołów absydowych. O ile bogactwo motywów zdobniczych czerpano ze sztuk plastycznych, o tyle ich dobór i zakomponowanie było zależne od opraw ksiąg liturgicznych, bizantyńskich oraz islamskich, a nawet koptyjskich. W rezultacie jednak powstawały formy specyficzne, nie spotykane wcześniej. Z kolei niektóre rozwiązania kompozycyjne, jak naprzemienne ramy ornamentalne i puste listwy, ale też koncepcja bogatej dekoracji opartej na zagęszczonych wyciskach tłoków, wywarły wpływ na formę opraw gotyckich i renesansowych.

Wykonawstwo najliczniejszej grupy dzieł przypisuje się środowisku paryskich szkół teologicznych XII w.: działające w nich skryptoria i introligatornie wytwarzały księgi do użytku wewnętrznego i na sprzedaż. Przypuszczalnie warsztaty funkcjonowały też na prowincji – m.in. w klasztorach cysterskich w Clairvaux i Cîteaux. Wedle ostatnich badań angielskie oprawy powstały w Winchester i Londynie, zaś dzieła z niemieckiego obszaru językowego – m.in. w opactwie benedyktyńskim w Weingarten. Wśród ok. 110 egz. skórzanych opraw z tej epoki A. Schmidt-Künsemüller wyodrębnił 13 grup typologicznych, z których 7 wiąże się z Francją (głównie Paryż), 3 z Anglią i 3 z kręgiem niemieckim. Z introligatorni francuskich pochodzą dwie spośród trzech opraw w zbiorach polskich: Biblioteka Jagiellońska (oprawa paryska, przed 1146 r. czyli z najwcześniejszego okresu wytwarzania dzieł w tym stylu), Biblioteka Diecezjalna w Płocku (Paryż, kon. XII w.); trzecia oprawa, w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, powstała we Francji lub w którymś z ośrodków niemieckich 4 ćw. XII w.

Na okres romański przypada trwanie, rozwiniętej w erze karolińskiej, tradycji wytwórstwa kunsztownych opraw liturgicznych ksiąg. Wypracowane we wcześniejszych stuleciach formuły dekoracji kontynuowano w dziełach o górnych okładzinach okuwanych złoconymi blachami, których centrum wyznacza przedstawienie Jezusa na krzyżu lub Maiestas Domini, otoczonego wizerunkami postaci biblijnych, symbolami ewangelistów, kameryzacją i różnorakimi ornamentami, w tym coraz popularniejszymi wiciami roślinnymi o charakterystycznej stylizacji. Do dekoracji centralnych pól oraz obramień okładzin używano reliefowych płytek z kości słoniowej, jak również blach repusowanych i odlewów (np. oprawa Ewangeliarza Anastazji). Niekiedy dokoła okładziny ciągnie się rytowana lub emaliowana inskrypcja. W związku z rozwojem techniki emalierskiej, tradycyjne formy zdobień chętnie wzbogacano emaliowaną dekoracją przedstawiającą postaci i sceny biblijne, niekiedy zakomponowane w rodzaj „galerii” popiersi ewangelistów. We francuskim Limoges w XII-XIII w. prężnie rozwinęła się produkcja emaliowanych płytek (blach) z rozmaitymi zestawami wizerunków i scen religijnych, które przeznaczano m.in. na okładziny książkowe.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Ewangeliarza Anastazji oprawa
Karolińskie oprawy
Limozyjskie oprawy
Liturgicznych ksiąg oprawy
Złotnicze oprawy

Grafika

Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Oprawa romańska (górna i dolna okładzina), Francja lub Niemcy, XII w., BUWr, Wrocław, fot. wg: Borys 2014
Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji architektonicznej, Francja, przed 1148, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985
Oprawa romańska z dekoracją o m.in. motywach architektonicznych, Francja, 2 poł. XII w., repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985
Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji ramowej, Paryż, ok. 1200, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985
Oprawa złotnicza ewangeliarza z Verden, pocz. XII w., Chantilly, Musée Condé, fot. wg www.initiale.irht.cnrs.fr
Oprawa złotnicza Sakramentarza Ratmanna, Hildesheim, skarbiec katedralny, fot. wg www.metmuseum.org
Oprawa Mszału de San Rufo, Tortosa, skarbiec katedralny, kon. XII w., repr. wg www.journals.uchicago.edu