Ikonografia opraw

Spis treści

1 Ikonografia opraw
2 Zobacz też
3 Grafika
4 Przypisy

Ikonografia opraw

(fr. iconographie de la reliure)

Motywy opraw książkowych, ujmowanych całościowo (okładziny lub jedna z okładzin z grzbietem) lub fragmentarycznie (grzbiet, krawędzie okładzin i zapięcia wyłaniające się zza rozwartych kart), są naturalnymi elementami przedstawień woluminów we wszelkich dziedzinach sztuk plastycznych. Z perspektywy badań tegumentologicznych największą wartość poznawczą mają wizerunki rzeźbiarskie i malarskie (zwłaszcza tablicowe i książkowe). Pierwsze z nich ukazują księgi trójwymiarowo i nierzadko w kolorze (np. figury świętych z książkowym atrybutem, nagrobki i epitafia, pomniki). Dzieła malarskie, szczególnie z ery średniowiecza i renesansu, odznaczają się zaś drobiazgowością w odwzorowaniu struktury i dekoracji opraw, jak typ dzieła (np. sakwowa, płaszczowa, złotnicza), materiał obleczenia, okucia i zapięcia, ornamenty i herby na okładzinach, złocenia i cyzelowania obcięć kart. W kręgu bizantyńskim i łacińskim oprawne księgi, symbolizujące m.in. Mądrość Bożą lub Słowo Boże, widnieją jako atrybut w wizerunkach Maiestas Domini, Chrystusa Pantokratora, apostołów (w tym zwłaszcza ewangelistów), Ojców Kościoła i licznych świętych. Znajdują się też w scenach biblijnych, jak Zwiastowanie, Nauczanie w świątyni, Modlitwa w Ogrójcu i in. Od wczesnego średniowiecza są stałym elementem wizerunków autorów ksiąg (ewangelistów, Ojców Kościoła, pisarzy zakonnych i świeckich, w tym literatów) lub scen dedykowania księgi świętej postaci (np. Matce Bożej, patronowi klasztoru), umieszczanych na początku tekstu. Widnieją też w scenach wręczania woluminu przez autora/wykonawcę księgi możnemu zleceniodawcy lub zleceniodawczyni. W renesansowych Włoszech (XV w.), a później na zachodzie Europy (XVI w.), do repertuaru tradycyjnych – w zdecydowanej większości religijnych – przedstawień z motywem pojedynczej księgi lub większej liczby oprawnych woluminów (np. wizerunki św. Hieronima w pracowni) doszły portrety papieży, władców i ich żon, humanistów oraz innych reprezentantów elit (np. liczne portrety Erazma z Rotterdamu, portret Benedykta z Koźmina). Oprawne księgi widnieją też w niezliczonych portretach (lub para-portretach, jak słynny Bibliotekarz Giuseppe Arcimboldiego) z kolejnych epok, aż po XX w. W zależności od m.in. artystycznych konwencji epoki oraz indywidualnej koncepcji artysty i portretowanego, dzieła te odznaczają się bardziej lub mniej dokładnym oddaniem wyglądu oprawy. Między XVI a XVIII w. wydatnie poszerzył się zakres tematów dzieł malarskich (oraz w innych dziedzinach plastyki), w których ukazywano oprawną księgę: np. martwe natury vanitas, tzw. martwe natury książkowe, przedstawienia emblematyczne i alegoryczne, sceny historyczne, dzieła trompe-l'oeil (zwłaszcza tzw. quodlibet). W sztuce XX w., szczególnie po II wojnie światowej do dziś, motyw oprawnej książki podejmowany jest coraz rzadziej. Nowatorskich ujęć dostarcza jedynie tzw. art book (np. Jarosław Kozłowski, Biblioteka, 1995). Wartość naukowa tego rodzaju przedstawień jest ogromna: są źródłem informacji o roli oprawnych ksiąg w kulturze religijnej i świeckiej, ewolucji ich form w poszczególnych epokach i krajach, rozpowszechnieniu i sposobach użytkowania różnych typów opraw, itp.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny

Grafika

Oprawa gotycka, detal rzeźby św. Jana Ewangelisty, Wrocław, 2 tercja XIV w., MNWr, fot. A. Wagner
Luksusowa oprawa płaszczowa, detal Ołtarza Gandawskiego, Jan van Eyck, przed 1432, źródło: domena publiczna
Oprawa gotycka - tzw. sakwowa, detal ołtarza św. Barbary, Wrocław, 1447, MNW, fot. A. Wagner
Oprawa gotycka, detal kompozycji ołtarza św. Bartłomieja, Mistrz Ołtarza św. Bartłomieja, Niemcy, 4 ćw. XV w., Alte Pinakothek, Monachium, fot. A. Wagner
Oprawy gotyckie różnego rodzaju, detal miniatury z wizerunkiem pisarza, XV w., źródło: domena publiczna
Oprawy gotyckie różnego rodzaju, detal miniatury z wizerunkiem pisarza, XV w., źródło: domena publiczna
Oprawa gotycka, detal epitafium Kallimacha w kościele dominikanów w Krakowie, Wit Stwosz, ok. 1501, fot. A. Wagner
Oprawa gotycka - tzw. sakwowa, detal rzeźby śląskiej, pocz. XVI w., MNWr, fot. A. Wagner
Oprawa gotycka, detal Tryptyku ze Skórek, Muzeum Archidiecezjalne w Gnieźnie, fot. A. Wagner
Oprawa renesansowa z superekslibrisem ks. Federico da Montefeltre, detal portretu ks. F. da Montefeltre z synem, Pedro Berruguete, ok. 1475, źródło: domena publiczna
Oprawy różnego rodzaju, detal fresku ze św. Hieronimem, Domenico Ghirlandaio, Florencja, ok. 1480, źródło: domena publiczna
Oprawa renesansowa kieszonkowego formatu, detal portretu dziewczyny, Agnolo Bronzino, ok. 1545, źródło: domena publiczna
Oprawy różnego rodzaju, Bibliotekarz, Giuseppe Arcimboldo, 1566, źródło: domena publiczna
Oprawy barokowe z superekslibrisami | detal obrazu pt. Jean-Baptiste Colbert prezentuje Ludwikowi XIV członków Akademii Sztuk, Henri Testelin,1667, źródło: domena publiczna
Oprawy pergaminowe, Martwa natura vanitas, malarz lejdejski, Alte Pinakothek, Monachium, źródło: domena publiczna
Oprawy pergaminowe, Biblioteka, Giuseppe Maria Crespi, ok. 1725, źródło: domena publiczna