Pergamin
Pergamin
(ang. parchment, vellum, fr. parchemin, vélin, niem. Pergament)
Materiał uzyskiwany ze skóry zwierząt, znany co najmniej od II w. n.e. Jego nazwa pochodzi od miasta Pergamon w Azji Miniejszej, gdzie, według legendy, pod wpływem embarga na egipski papirus, zaczęto go wytwarzać. Stosowany jako materiał pisarski oraz materiał obłóczkowy.
Wytwarzanie pergaminu polega na jego moczeniu w wodzie wapiennej, dla ułatwienia oddzielenia sierści oraz tłuszczu. Następnie skórę naciągano na ramę i suszono co nadawało mu sztywności. Gotowy pergamin gładzono pumeksem, a przeznaczony na materiał piśmienny powlekano kredą.
Na potrzeby introligatorskie wyprawiano pergamin dość gruby, wygładzony jednostronnie od lica, natomiast strona mizdrowa pozostaje szorstka i chropawa. Pergamin na oprawy może być wykonywany ze skóry wszystkich gatunków zwierząt, ale napopularniejszy jest pergamin cielęcy, owczy, jagnięcy i kozi.
Pergamin jest materiałem jasny, niemal białym, może mieć różne odcienie, od mlecznobiałego, przez kość słoniową, do żółtego lub beżowego, pergamin kozi może być szarawy, nakrapiany. Szczególny typ pergaminu cielęcego, zwany "antycznym" ma ciemne żyłki, które są pozostałością krwi w naczyniach krwionośnych. Pergamin może mieć też wady, takie jak może mieć ciemne plamy będące pozostałością umaszczeniu zwierzęcia, żółtawe lub półprzezroczyste obszary będące skutkiem niedostatecznego odtłuszczenia skóry.
Welin
Welin to bardzo cienki i delikatny pergamin, biały, jednolicie wyprawiony na obu stronach. Był wyrabiany ze skórek bardzo młodych zwierząt, świeżo urodzonych jagniąt lub nawet embrionów. Był używany do celów piśmienniczych, zwłaszcza do luksusowych książeczek małych formatów: Biblii, godzinek, modlitewników. W introligatorstwie wykorzystywany sporadycznie, na karty ochronne lub wyklejki.
Pergamin w introligatorstwie
W średniowieczu z pergaminu wykonywano oprawy książek użytkowych i dokumentów, np. ksiąg miejskich rachunkowych, książek szkolnych itp. Popularny wówczas sposób oprawy polegał na przyszywaniu składek do pergaminowej okładki. Bloki wieloskładkowe zszywano ściegiem łańcuszkowym lub wzdłużnym, na grzbiecie podkładano drewniane lub kościane płytki lub kawałki grubej skóry, które zapobiegały przecięciu pergaminu.
Renesans oprawy pergaminowej nastąpił w XVIII w. w Holandii, a za nią w całej północnej Europie, w tym także w Polsce. Opracowano wówczas nowe sposoby wykonywania opraw pergaminowych. Pergamin jest materiałem wysoce higroskopijnym, po nawilżeniu staje się miękki i podatny, jednak po wysuszeniu bardzo się kurczy. Stanowi to poważny problem w wykonywaniu opraw, które mają skłonność do rozchylania się i wypaczania. Stąd popularne były sposoby oprawy miękkiej, w której pergaminu nie naklejano na materiał usztywniający okładki. Połączenie pergaminu z blokiem następowało następowało poprzez zwięzy, przeciągnięte przez pergamin przy grzbiecie, oraz przez przyklejenie zawinięć obłóczki. Współcześnie, introligatorzy wykonujący oprawy pergaminowe kompensują ściąganie pergaminowej obłóczki naklejaniem na spodnią stronę okładki kilku warstw kontry (kaszerowanie).
Pergamin do opraw bywał barwiony na różne kolory, zwłaszcza ceglaste i zielone. Preparowano go także dla uzyskania przejrzystości; wówczas barwną dekorację umieszczano pod pergaminową obłóczką (transparent vellum). Oprawy pergaminowe dekorowano złoceniem, choć złocenie na tym materiale wymaga szczególnych umiejętności. Dlatego też często tytulaturę na grzbiecie wpisywano ręcznie tuszem. Na oprawach pergaminowych wykonywano także dekoracje malarskie, zarówno monochromatyczne - tuszem jak i wielobarwne.
Do wykonywania opraw wykorzystywano także pergaminową makulaturę. Zwłaszcza w dobie reformacji oraz reform soboru trydenckiego niszczono stare księgi liturgiczne, a pergamin przeznaczano na materiał introligatorski. Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia podczas II wojny światowej, gdy materiałem na oprawy stawały się zwoje Tory. Niekiedy oprawiano w pergamin zachowując historyczny zapis, czasem zaś zeskrobywano go, a ślady pokrywano farbą.
Zobacz też
indeks alfabetyczny
Pergaminowe oprawy
Skóry introligatorskie
Transparent vellum
Grafika
Obrazek 1
Przypisy
- F. Macchi, L. Macchi, Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 358-360.
Autor: E.P.
