Tłoki introligatorskie

Spis treści

1 Tłoki introligatorskie
2 Zobacz też
3 Grafika
4 Przypisy

Tłoki introligatorskie

Nazwa ogólna metalowych narzędzi służących do wytłaczania dekoracji na okładkach. Wycisków dokonywano na gorąco, ręcznie lub przy użyciu prasy. Tłoki przeznaczone do tłoczenia ręcznego miały przedłużenie, które wkładano w drewniany trzonek. Tłoki służące do tłoczenia maszynowego były płaskie. Pierwotnie tłoki wykonywano z żelaza, co zachowało się w obcych nazwach (fr. fer, wł. ferro), ale że tłoki żelazne nie dawały dobrego efektu w tłoczeniu z użyciem złota, zaczęto sporządzać je z brązu a później z mosiądzu.

Tłoki przed odciśnięciem były nagrzewane. Tłoki ręczne rozgrzewano na kuchennej płycie, później na specjalnych palnikach gazowych lub na zwykłych płytach elektrycznych. Otto Fratzscher w poł. XX w. skonstruował tłoki nagrzewane elektrycznie.

Plakiety były nagrzewane podobnie jak narzędzia ręczne na płycie kuchennej lub na specjalnych palnikach gazowych lub spirytusowych, zaopatrzonych w stojak. XIX-wieczne prasy do złocenia posiadały płytę grzejną, co pozwalało na przygotowanie zimnej formy i nagrzanie jej w maszynie.

Tłoczek

(stemplak) (fr. fer a dorer, niem. Vergoldestempel)

Tłoczki - stemple z wzorem wygrawerowanym na płaskiej główce.

Fileta

(liniak) (ang. pallet, fr. palette a dorer, niem. Filete, wł. paletta)

Tłok o podłużnym wzorze, o dlugości ok. 10 cm. Przeznaczona była do wytłaczania ornamentalnych wzorów na grzbiecie, w szczególności do podkreślania garbów, jednak introligatorzy stosowali filety także do wytłaczania ramek na okładkach, odciskając je wielokrotnie. Fileta ma łukowaty kształt, który zapobiega ześlizgnięciu się narzędzia z wyokrąglonego grzbietu książki.

Fileta została wynaleziona przez Pierre'a Gaillarda w 1560. .

Radełko

(rolka) (ang. fr. roulette a filets, niem Rolle)

Tłok cylindryczny obracający się na osi osadzonej na widełkach. Ornament wygrawerowany na obwodzie cylindra pozwala tłoczyć wzór dowolnej długości.

Łuki

(niem. Bogen)

Tłoki liniowe o kształcie łuku występujące w kompletach o narastającej długości oraz średnicy. Łuki służą do wytłaczania kompozycji o dowolnych kształtach; rysunek dzielony jest na odcinki krzywych, do których dopasowuje się odpowiedni łuk.

Strychulec

(strychówka, wypalaczka, liniownik, fizerajza) (niem. Streicheisen)

Tłok podłużny służący do wyciskania linii. W odróżnieniu od filety pole robocze jest ustawione ukośnie, bowiem tłoczenie przy użyciu strychulca następuje przez jego przesuwanie. Strychulec może być pojedynczy lub mieć kilka linii, a także bywa zaopatrzony w wystającą linię boczną, która służy za prowadnicę przy wytłaczaniu ramki na skraju okładki.

Czcionki

(niem. Letter, Typen, Buchstaben)

Tłoki służące do wytłaczania napisów. Pierwotnie stosowano pojedyncze tłoki liternicze, napis powstawał z kolejnego odciśnięcia poszczególnych liter. Ten typ tłoków literniczych bywa jeszcze używany w introligatorstwie angielskim.

Później zaczęto stosować czcionki w typie drukarskim, odlane z mosiądzu lub brązu, a także czcionki ołowiane powlekane galwanicznie mosiądzem lub niklem. Napis zestawiony w całą linię wytłaczano przy pomocy wierszownika introligatorskiego. Czcionki do tłoczenia ręcznego miały wysokość 26 mm, po II wojnie światowej zdecydowano o produkcji czcionek o wysokości, jaką mają czcionki drukarskie - 23,56 mm, by móc łączyć oba rodzaje w jednym składzie. W XIX w., wraz z zastosowaniem pras do tłoczenia zaczęto produkować czcionki niskie, o wysokości 6,6 mm.

Plakieta

(fr. plaque, niem. Platte, Gravure)

Tłok płaski, metalowy (żelazny, ołowiany, mosiężny) lub drewniany, służący do wytłaczania dekoracji przy pomocy prasy. Plakiety znane były w VII w., w wieku XIII przypomnieli je znów Holendrzy, po czym od XIV w. były stosowane w introligatorstwie w wielu krajach europejskich. Plakiety wytłaczano na zwilżonej skórze okładki na ślepo, lub też przy użyciu złota, zwykle na gorąco.

Plakiety średniowieczne miały ok. 20 mm grubości, grubsza plakieta dłużej otrzymywała temperaturę, co pozwalało na swobodną pracę w prasach dokręcanych ręcznie. Często dla oszczędności materiału grawerowano w nich wzory na obu stronach. Współczesne plakiety mają znormalizowaną wysokość 6,6 mm, jednakową z czcionkami introligatorskimi maszynowymi. Starsze plakiety, z połowy XIX wieku, nie miały ustalonej grubości, ale były nieco cieńsze od współczesnych.

Matryce

(Klisze introligatorskie) (niem. Klischee, Druckplatte, Matritze)

Mechanizacja introligatorstwa w XIX w. spotęgowała używanie płaskich tłoków, które wykonywały specjalistyczne wytwórnie. Obok dużych plakiet obejmujących nawet całą powierzchnię okładki oraz ramek dla podstawowych formatów wytwarzano szeroką paletę wzorów, które introligatorzy samodzielnie zestawiali w rozmaite kompozycje.

Matryce grawerowano w mosiądzu, wykonywano je z blach ołowianych a także w technice stereotypowej (odlew). Wraz z rozwojem chemigrafii na początku XX w. zastosowano w introligatorstwie klisze trawione cynkowe, różniące się od klisz drukarskich większą głębokością trawienia. Współcześnie stosuje się matryce mosiężne grawerowane i matryce magnezowe trawione.

Nazwa matryca bywa czasem używana wyłącznie dla tłoków przeznaczonych do tłoczeń wypukłych (reliefowych), dla których niekiedy stosowano komplet tłoków: matrycę i patrycę.

Punce

Stalowe narzędzia złotnicze służące do wykonywania zagłębień. Punce mają formę pręta, który na jednym końcu ma wygrawerowany wzór. Wybijanie wzoru wykonywane jest przez uderzenie młotka.

Punce były wykorzystywane w introligatorstwie do cyzelowania krawędzi, zwykle wcześniej złoconych. W dekoracji ledersznytowej przy użyciu punc nadawano fakturę wybranym polom, zwykle w ten sposób opracowywano tło. Sporadycznie przy użyciu punc nadawano fakturę skórze okładkowej.

Klocki drzeworytowe, matryce linorytowe itp.

Ok. 1500 r. używano także płyt wycinanych w drewnie, także drzeworytniczych klocków drukarskich, współcześnie wykorzystywane są także matryce linorytowe. Tłoczenie wykonywane jest na zimno w prasie. Do tłoczenia ślepego, skórzane obleczenie okładki było wilżone, a tłoczenie było długotrwałe.

Tłoczenie farbą jest w zasadzie drukiem, z tym że często jest wykonywane z dużym naciskiem powodującym powstanie zagłębienia. Klocki drzeworytowe były także wykorzystywane do złocenia. Jako środka wiążącego używano białka jaja kurzego, matryca pozostawała sprasowana z okładką tak długo, aż nastąpiło związanie białka (koagulacja).