Arbor vitae
Arbor vitae
(łac.: "Drzewo życia"; pęd/pień opleciony liśćmi) – wyobrażenie drzewa o uschniętych konarach, które wypuszczają pączki, pędy, liście i kwiaty. Spopularyzowane w kulturze europejskiej XIV-XV w. pod wpływem pism św. Bonawentury (np. „Lignum vitae”), w których symbolizował Zmartwychwstanie Chrystusa. W rzemiośle artystycznym późnego gotyku należał do najpopularniejszych ornamentów; przeważnie poddawany był silnej stylizacji: jako prosty pień z uciętymi, suchymi konarami lub gałęziami oplecionymi →liśćmi akantu. Często do tego podstawowego zestawu motywów dodawano rozety, jak również motywy zoomorficzne (jeleń, łania, niekiedy też zając, gonione przez psa lub psy) symbolizujące kaźń Chrystusa poprzedzającą jego śmierć i zmartwychwstanie. W takim układzie a. v. nadawał się szczególnie do dekoracji belek Chrystusowego krzyża oraz obramień przedstawień religijnych (np. ołtarzy szafiastych, rycin dewocyjnych). W 2 poł. XV w.-1 poł. XVI w. zyskał dużą popularność w dekoracji opraw książkowych, w czym wymierną rolę odegrały zestandaryzowane dekoracje z a. v. na →kobergerowskich oprawach. Tworzono z niego przede wszystkim ornamenty otaczające zwierciadło, ukazywane w dwójnasób: 1. za pomocą zmultiplikowanych wycisków tłoka z motywem pnia oplecionego liściem, lub liśćmi (niem.: „Laubstab”), do których chętnie dodawano naprzemienne motywy rozet; 2. za pomocą radełka. Pod koniec XV w. oba sposoby upowszechniły się w introligatorstwie polskim, zwłaszcza krakowskim (m.in. Mistrz Czterech Świętych) i gdańskim (m.in. „Rankenstabbuchbinder”/Introligator 3). Charakterystyczną odmianę a. v., spopularyzowaną w Krakowie w kon. XV – pocz. XVI w., tworzą dekoracje zwierciadeł okładzin, przedstawiające stylizowane drzewo o pionowym pniu (utworzonym ze zwielokrotnionych motywów pnia/gałązki) i „wyrastających” na boki liściach akantu (wyciskanych z tłoka). W 1 poł. XVI w. a. v. zaczął być wypierany przez nowe, renesansowe ornamenty; niekiedy spotyka się też przekształcenia tego wzoru w duchu italianizmu (np. motyw wazy wkomponowany między liście i rozety). Całkowicie zanikł pod koniec XVI w.
Autor: A.W.
Grafika
Arbor vitae jako dekoracja krucyfiksu w Tryptyku Świętej Trójcy, Kraków 1467; fot. wg Wokół Wita Stwosza, katalog wystawy, Kraków 2005
Arbor vitae jako dekoracja krucyfiksu na ornacie gotyckim; zbiory Muzeum Archidiecezjalnego w Płocku, fot. A. Wagner
Arbor vitae jako dekoracja gotyckiego krzyża złotniczego, kon. XV - pocz. XVI w.
Arbor vitae jako dekoracja snycerskiej ramy epitafium gotyckiego z kon. XV w., fot. wg Meisterwerke mittelalterlicher Kunst..., Muenchen 2006
Arbor vitae w dekoracji oprawy późnogotyckiej, zbiory BWSD we Włocławku, fot. A. Wagner
Arbor vitae w dekoracji oprawy późnogotyckiej, zbiory PAN Biblioteki Gdańskiej, fot. A. Wagner
Arbor vitae w dekoracji późnogotyckiej tzw. oprawy kobergerowskiej, fot. wg Europaeische Einbandkunst aus sechs Jahrhunderten, Schweinfurt 1992
Arbor vitae w dekoracji krakowskiej oprawy późnogotyckiej, zbiory BWSD we Włocławku, fot. A. Wagner
Nietypowy, złocony wycisk radełka z arbor vitae na oprawie krakowskiej z około 1530 r.; zbiory Biblioteki Diecezjalnej w Łowiczu, fot. A. Wagner
Arbor vitae w dekoracji renesansowej oprawy weneckiej; fot. wg T. De Marinis, Legatura artistica..., Firenze 1960
