Kompaturka
Spis treści
Kompaturka
kompatywka, sklejka, sklejanka Nazwa z języka łacińskiego (łac. compactio - spojenie). Szczególny rodzaj okładzin powstały przez sklejenie kartek papieru. Ilość kartek mogła być bardzo różna, od kilku do kilkunastu. Najczęściej była to makulatura z oficyn drukarskich (nadbitki, nieudane druki), ale także wykorzystywano w tym celu dawne rękopisy. Kompaturki były zazwyczaj wytwarzane w warsztatach introligatorskich na własne potrzeby. Zdarzało się, że właściciel książki dostarczał introligatorowi makulaturę na wytworzenie okładzin. Zapewne w ten sposób w oprawach ksiąg Mikołaja Czepla znaleziono zbiór kilkudziesięciu listów adresowanych do niego, jak i jego własne zapiski. Z tego powodu kompaturki mogą być źródłem cennych znalezisk. Kompaturki charakteryzują się wieloma pozytywnymi cechami, przede wszystkim, w porównaniu z drewnem, były wykonane z materiału tańszego, bardziej dostępnego, łatwiejszego w obróbce. Ponadto, zastępując w okładzinach deski, znacznie obniżyły wagę książki i umożliwiły głębszy relief tłoczeń.
Historia
Pierwsze kompaturki zidentyfikowano we wczesnych kodeksach koptyjskich z III w. Posiadały one okładziny złożone z sklejonych kart papirusowych. W kodeksach islamskich od X w. stosowano sklejone karty papierowe jako materiał okładzin, a od XII w. stały się one jedynym materiałem okładzin wypierając, niemalże całkowicie wcześniejsze okładziny drewniane. Europejskie warsztaty introligatorskie zaczęły stosować kompaturki pod wpływem arabskim. Pierwsze europejskie kompaturki zostały zidentyfikowane w książkach drukowanych w l. 70-tych XV w. w Hiszpanii i Włoszech, a z całą pewnością były stosowane w warsztacie introligatorskim działającym przy oficynie wydawniczej Aldusa Manutiusa w Wenecji. Kompaturki ze względu na swoje właściwości były zastosowane z powodzeniem w tańszych oprawach książek do XVIII/XIX w. W Polsce najintensywniej stosowano kompaturki w l. 1510 - 1570.
Najbardziej znane odkrycia w kompaturkach
- Europa
- 1856 r.; E. Ranke - fragmenty najstarszego łacińskiego przekładu "Biblii Itala"
- 1901 r.; G. Zedler - "Tablice Astrologiczne na l. 1448-1478" wyd. ok. 1458 r.
- 1962 r.; Włochy - autograf listu Boccaccia z 1366 r.
- Polska
- l. 20-te XX w.; J.S.Bandtkie - fragmenty korektowych arkuszy ksiąg liturgicznych "Triod Postnaja" i "Czasosłowu" wyd. ok. 1490 r., Sz. Fiol Kraków
- 1. poł. XX w.; K. Piekarski - fragmenty dialogów M. Reja, najstarsza mapa Polski
- 2. poł. XX w.; Biblioteka Jagiellońska - nieznane wydanie M. Reja "Żywot Józefa", "Hortulus Polski" z ok. 1527 r., H.S. Lubomirskiego "Muza polska", Erazma z Rotterdamu "Dworstwo obyczajów", tłum. Klonowic
- 2015-16; Katowice - teksty XVII-wiecznych kazań w języku polskim, niemieckim, łacińskim, czeskim; prywatna korespondencja duchownych śląskich; fragmenty rachunków archiprezbiteratu wodzisławskiego odkryte w Księga metrykalna z Mszany (1638-1775)
Zobacz też
- Makulatura w oprawach
- Konserwacja-restauracja zabytkowych kodeksów
Grafika
il. 1. Kompaturka. Nadbitki z drukarni użyte jako materiał okładzin w oprawie starego druku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 2. Kompaturka. W miejscach ubytków w obleczeniu wyraźnie widoczne jest, że okładzinę stanowi kompaturka; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)
il. 3. Kompaturka. Okładzina wyciągnięta w trakcie demontażu oprawy; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)
il. 4. Kompaturka. Kartki stanowiące materiał okładzin po konserwacji-restauracji; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)
il. 5. Kompaturka. Kartki stanowiące materiał okładzin po konserwacji-restauracji, przygotowane do reintegracji oprawy; stary druk z Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, konserwacja-restauracja w ramach zajęć kursowych UMK, ZKPiS, wyk. E. Langowska pod kier. M. Pronobis-Gajdzis. (fot. E. Langowska)
Przypisy
- Bielawski J., książka w świecie islamu, Wrocław 1961.
- Encyklopedia wiedzy o książce, [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław 1971.
- Rokosz M., wenecka oficyna Alda manucjuszani Polska w orbicie jej wpływów, Wrocław 1982.
- Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding, New York 2017.
- Tajemnice kompaturek. Księga metrykalna z Mszany (1638-1775)[red. Joanna Miozga], Katowice 2016.
- Zawisza A., Kompaturki - nowe podejście do problemu, [w:] Notes Konserwatorski nr 15, Warszawa 2012, s. 149 - 155.
Autor: MPG
