Guzy

Guzy (ang. boss, fr. boulon, cabochon, clou, niem. Buckel, Beschlag, wł. borchia) Guzy to elementy okuciowe kodeksów składające się z główki i trzpienia. Występują na oprawach kodeksów samodzielnie(il. 1, 1-5), wspólnie z okuciami narożników ale nie są integralne z nimi (i. 1, 6-10), w pełni integralne (będące jednym elementem) z okuciami narożników (il. 1, 11-13) i okuciami centralnymi (il. 1, 14-15). Guzy pełnią funkcję głównie ochronną zabezpieczając powierzchnię obleczenia przed ścieraniem się. Guzy metalowe w różnych formach (il.2), ale także drewniane (il. 3) i kościane (il. 4) nie zdobione stosowano na oprawach kodeksów średniowiecznych zwykle po pięć na jednej okładzinie (cztery w narożnikach i jeden centralny). Zdarzało się, że montowano guzy wyłącznie w tylnej okładzinie. W okresie renesansu guzy najczęściej stanowiły jeden element okuciowy z narożnikami i okuciem centralnym. Przybierały rozmaite kształty były ozdobnie grawerowane, cyzelowane, zdobione ażurem (il. 5). Wówczas oprócz funkcji ochronnej pełniły także funkcję ozdobną. Najstarsze guzy zidentyfikowano na oprawach z końca XII wieku, były odlewane z mosiądzu lub stopów żelaza i miały najczęściej półkolisty lub stożkowy kształt. W późniejszym czasie rozwinęły się inne formy. Od XV wieku guzy coraz częściej były elementem integralnym z okuciami narożnikowymi i centralnymi. Z biegiem czasu funkcję guzów narożnikowych spełniały wyłącznie okucia narożnikowe, a na środku okładki montowano wyłącznie guz centralny. Ze względu na formę wyróżnia się kilka zasadniczych rodzajów guzów metalowych, przy czym ze względu na technikę wykonania niemalże każda z form posiada dwa typy:

• z trzpieniem odlanym razem z główką guza (jeden element)
• z trzpieniem umocowanym w otworze główki po odlaniu lub w trakcie montażu w okładzinie (dwa elementy)

Rodzaje guzów metalowych

• Guz półkulisty (stożkowy, niem. Halbkugelbuckel, Kegelformbuckel) - forma półkulista lub stożkowa, odlewane ze stali, brązu lub mosiądzu. Ich powierzchnia zwykle była niedekorowana. Występuja na oprawach kodeksów od poł. XII w. - XVI w.(il. 6)
• Guz talerzykowy (płytkowy, niem. Plattenform) - forma płaska przypominająca dysk lub talerzy z lekko podniesioną krawędzią, zazwyczaj odlewane z brązu lub mosiądzu. Po odlaniu powierzchnię obrabiano w tokarce. Gwóźdź mocujący jest również odlewany. Powierzchnia ich jest niedekorowana lub mają dekorację skromna w postaci koncentrycznych pierścieni. Występują głównie na oprawach kodeksówh niemieckich z XV i XVI wieku. (il. 7)

Guz kulisty Guzy te przybierają formę kuli, w kilku znanych przykładach zostały zastosowane jedynie do tylnej okładziny, na przedniej zwykle spotykane w innej formie. Wykonywane był zazwyczaj z mosiądzu lub kości słoniowej. Gwóźdź mocujący to tego typu guzów jest odlewany. Spotykane na kodeksach z początku XVI wieku.

Guz talerzowy Guzy talerzowe posiadają nieznacznie zwężający się talerz z szeroką, podobną do ronda dolną płytką końcową. Ta forma jest określana jest również kapeluszem kardynalskim. Preferowanym materiałem do tego rodzaju guzów był mosiądz. Gwóźdź mocujący był tutaj również odlewany. Guzy te spotykane są na kodeksach z okresu XV-XVI wiek. Często występowały na tłoczonych narożnikach oraz wraz z okuciem centralnym.

Guz pękowy Guzy tego typu przybierały tłoczone zakręcane lub proste żeberka. Były one wykonywane z mosiądzu. Gwóźdź mocujący w tym typie guzów był przylutowany lub przybity to okucia. Znane z kodeksów z Lubeki z XV wieku, często umieszczane na tłoczonych narożnikach.

Grafika

• 

  il. 1. Przykłady gotyckich metalowych guzów i okuć narożnikowych i centralnych. (Szirmai J.A., 2017, s. 264)

• 

  il. 2. Kodeks z metalowymi guzami, ołtarz Wita Stwosza, Kraków. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 3. Kodeks z drewnianymi guzami, rękopis XV w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 4. Kodeks z kościanymi guzami, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 5. Okucie narożnikowe integralne z guzem, Antyfonarz bernardyński, XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego św. Dominika w Świętej Annie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

Przypisy

1. Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
2. Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
3. Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
4. Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
5. Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
6. Luers H., Das Fachwissen des Buchbinders, Stuttgart 1941.
7. Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
8. Scholla A.B., Libri sine asseribus. Zur Einbandtechnik, Formund Inhalt mitteleuropeischer Koperte des 8. bis 14. Jahrhunderts, Braunschweig 1970.
9. Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 2017.
10. Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.

---

Autor: MPG