Gotyckie oprawy
Spis treści
Gotyckie oprawy
(ang. gothic bindings; fr. reliures gothiques; niem. gotische Einbände)
W szerszym rozumieniu: wszelkie oprawy – wyzbyte dekoracji bądź dekorowane – powstałe w okresie gotyku, tj. między XIII w. a pocz. XVI w. (kraje na płn. od Alp). W węższym rozumieniu: oprawy o strukturze, technice wykonania, a przede wszystkim dekoracji reprezentującej styl gotycki (XIV – pocz. XVI w.). Okres romański w introligatorstwie (XII–XIII, w niektórych regionach nawet pocz. XIV w.) odznaczał się niezwykle bogatymi zdobieniami na okładzinach, sięgającymi kilkuset wycisków z tłoków (→romańskie oprawy). Jednak w podobnym czasie, aż po XIV w., oprawy wykonywane w introligatorniach klasztornych cechowała surowa forma: grube (przeważnie dębowe) deski okładzin oblekano różnymi gatunkami skór barwionych lub w naturalnej barwie (np. skóry zwierzyny leśnej), ponadto rezygnowano ze zdobień lub ograniczano się do nielicznych wycisków z tłoków. Księgi te obijano guzami (kościanymi, żelaznymi itp.) oraz zaopatrywano w zapięcia brązowe na długich paskach, zamykane bolcami na górnych okładzinach. Często też montowano na nich łańcuchy łączone z pulpitami (→łańcuchowe oprawy). Z myślą o księgach szczególnie chronionych lub często przemieszczanych wykonywano tzw. →płaszczowe oprawy. W XIV w. wyrazem poszukiwania technik i stylów dekoracji odpowiednich dla introligatorstwa było tworzenie →malowanych opraw (np. w barwy heraldyczne właściciela księgi), a nawet przekształcanie ich w dzieła podobne malarstwu tablicowemu (→Biccherna oprawy). Zaadaptowano też specyficzną technikę zdobienia wyrobów skórzanych zwaną ledersznytem; tzw. →nacinane oprawy pokrywano ornamentami floralnymi o zazwyczaj uproszczonej i zgeometryzowanej formie, medalionami z wizerunkami zwierząt i monstrów, czy też napisami. Ponadto w niektórych ośrodkach (np. Kolonia) rozwijano założenia romańskiego introligatorstwa poprzez gęste „mozaiki” zdobień wyciskanych z tłoków. Wśród elit świeckich i kościelnych popularnością cieszyły się →tekstylne oprawy z kosztownych tkanin orientalnych, jak również →złotnicze oprawy. Te drugie na ogół nie były tak bogato zdobione, jak w erze karolińskiej czy romańskiej: chętnie stosowano złocone blachy miedziane, mosiężne i srebrne z m.in. ażurową lub grawerowaną dekoracją wzbogacaną kameryzowaniem. Rozwój szkolnictwa (zwłaszcza uniwersytetów) oraz rzemiosł, towarzyszący rozkwitowi gospodarczemu miast w XV w., owocował wzrostem produkcji ksiąg rękopiśmiennych i opraw. W ich strukturze materiałowej i technice wykonania zazwyczaj kontynuowano rozwiązania z poprzedniego stulecia, wciąż też powszechne były zapięcia bolcowe na górnych okładzinach. Jednocześnie poszerzał się repertuar ślepo wyciskanych dekoracji okładzin: za pomocą strychulca wyznaczano →ramową kompozycję z zazwyczaj pokaźnym zwierciadłem; często też w zwierciadle wyznaczano dodatkowe, geometryczne pola (→rombowy wzór). W tak wyznaczonych strefach dokonywano zmultiplikowanych wycisków tłoków (na ogół od kilku do kilkudziesięciu lub więcej) w zrytmizowanych układach. Ich ikonografia obejmowała wizerunki religijne (np. medaliony z symbolami ewangelistów, acheiropita), zwierzęta realne i fantastyczne o złożonej symbolice (np. jeleń, orzeł, pelikan, smok, bazyliszek), floralne (np. rozeta, trój- i czteropłatek, liść akantu, kwiaton) oraz geometryczne (np. kratka ornamentalna). Wzbogacanie kompozycji, idące w parze z udoskonalaniem techniki, następowało też na nacinanych oprawach, coraz częściej mieszczących w zwierciadłach drobiazgowo opracowane sceny (np. łowieckie) oraz wizerunki świętych, zwierząt czy też herbów. Dążenie do efektownych dekoracji okładzin, a zarazem do obniżenia kosztów pracy nad nimi doprowadziły do rozwoju produkcji →plakietowych opraw, charakterystycznych dla Niderlandów, a w mniejszym stopniu Francji, Anglii i Włoch: pojedyncze, prostokątne kompozycje (z centralnym motywem często w obramieniu inskrypcyjnym) wystarczały do ozdobienia okładzin mniejszych opraw, na większych zwiększano ich liczbę do dwóch lub czterech. Przełom w produkcji introligatorskiej nastąpił po poł. XV w., gdy gwałtowny wzrost produkcji książki drukowanej (→inkunabułów oprawy) zmusił introligatorów do innowacji techniczno-materiałowych, czemu towarzyszyła dalsza ewolucja stylu dekoracji: zmniejszała się grubość →desek okładzin (coraz częściej fazowanych); dębinę chętnie zastępowano buczyną, skóry zwierzyny leśnej niemal całkowicie zostały wyparte przez skóry zwierząt hodowlanych (głównie świń oraz wołów i cieląt), zapięcia bolcowe na długich paskach zostały wyparte przez zapięcia przy dłuższych krawędziach okładzin (na płd. Europy także przy krótszych krawędziach); okucia i zapięcia były najczęściej produktem seryjnym, wytwarzanym m.in. przez tzw. clausurmacherów. W dekoracji skrystalizowały się wówczas tradycje regionalne i miejskie, a nawet warsztatowe – związane z indywidualnym językiem formalnym zdobień. Zwiększająca się dostępność narzędzi zdobniczych wytwarzanych przez warsztaty miejskie, skutkowała dalszym urozmaicaniem dekoracji introligatorskich, ale też ich standaryzacją. Zjawisko to egzemplifikują →kobergerowskie oprawy, tworzone w różnych pracowniach wg ujednoliconych schematów kompozycyjnych (np. →owocu granatu wzór) i z użyciem analogicznych tłoków. Wynalazkiem o doniosłym znaczeniu w dziejach introligatorstwa okazało się radełko (Johannes Richenbach, 1469), pozwalające na radykalne przyspieszenie pokrycia okładzin ślepo wyciskanymi pasami ornamentalnymi. Wyrazem ograniczania kosztów w produkcji introligatorskiej były →pergaminowe oprawy (m.in. tzw. langstichowe/łańcuszkowe), wykorzystywane np. do ksiąg handlowych i archiwalnych. Pod kon. XV w. pojawiły się też pierwsze oprawy z papieru pokrytego dekoracją drzeworytniczą o kompozycjach wzorowanych na oprawach skórzanych (→grafika w introligatorstwie). Na drugim biegunie wytwórczości opraw „jesieni średniowiecza” sytuują się dzieła wykonywane dla elit społecznych: luksusowe modlitewniki oblekano w drogocenne tkaniny oraz zaopatrywano w złotnicze okucia i zapięcia, z myślą o wygodzie użytkowniczek/-ów chętnie nadawano im postać →sakwowej oprawy. Rozwój techniki złotniczej owocował oprawami →liturgicznych ksiąg o niekiedy wyrafinowanych, plastycznych kompozycjach z odlewanymi i cyzelowanymi motywami architektonicznymi i wizerunkami postaci. Za sprawą silnego nurtu islamskiego w introligatorstwie hiszpańskim i włoskim, w 2. poł. XV w. na oprawy w krajach zaalpejskich zaczęły przenikać motywy, a nawet całe kompozycje, italianizujące o genezie orientalnej (→gotycko-renesansowe oprawy). Jednak w zależności od kraju, ośrodka introligatorskiego czy nawet konkretnego warsztatu, tradycja gotycka w sferze materiałowo-technicznej i zdobniczej utrzymywała się do pierwszych dekad XVI w. Wycofywanie starych narzędzi zdobniczych, a jednocześnie wprowadzanie na ich miejsce narzędzi o nowatorskiej, modnej dekoracji powodowało jednak stopniowe zanikanie form gotyckich na rzecz ornamentów renesansowych. Tym sposobem przed poł. XVI w. styl gotycki niemal całkowicie zamarł w zdobnictwie opraw. Pojedyncze motywy o anachronicznej formie (np. rozety, ornament →arbor vitae) pojawiały się już tylko wśród dekoracji nowożytnych na oprawach z prowincjonalnych warsztatów.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
można i tak
link lokalny
Grafika
Obrazek 1
Przypisy
- Przypis 1
Autor: A.W.
