Łańcuchowe oprawy

Określenie powiązane z tzw. księgami łańcuchowymi (z łac. libri catenati), których oprawy zaopatrzone są w łańcuch (zazwyczaj długi na kilkadziesiąt cm) połączony ze strukturą mebla pulpitowego. Rozwiązanie to miało na celu zapobieżenie przemieszczaniu w obrębie biblioteki, a zwłaszcza zabieraniu z niej, takich ksiąg. Biblioteki pulpitowe pojawiły się w XIII w. na uniwersytetach, a następnie w librariach klasztornych i kościelnych. W zależności od formy mebli (pulpity jednostronne i dwustronne, z półkami na książki – lub bez nich – ulokowanymi nad lub pod pulpitem) łańcuchy montowano przy górnej lub dolnej krawędzi tylnej okładziny (sporadycznie w innym miejscu, np. przy zewnętrznej krawędzi okładziny). Zróżnicowana była też forma żelaznego uszka, którego przybijano jednym bądź dwoma gwoździami do deski oprawy i połączonego z pierwszym ogniwem łańcucha. Wraz z upowszechnianiem się książki (w tym zwłaszcza relatywnie tanich druków) w XVI w., co wymagało przeorganizowania wnętrz bibliotecznych, zaczęto rezygnować z pulpitów na rzecz szaf i regałów. Przez całe stulecie zdarzały się jednak przypadki zamawiania łańcuchów do nowo nabywanych – cenniejszych i większych – ksiąg w oprawach z desek (np. u schyłku XVI w. w Bibliotece Akademii Krakowskiej). Najdłużej, jak można przypuszczać, zaopatrywano w łańcuchy niektóre księgi chorałowe w klasztorach. Tam, gdzie księgi demontowano z pulpitów i przenoszono na nowe meble, zazwyczaj pozbywano je łańcuchów (wraz z uszkami lub bez nich – by nie ryzykować uszkodzeniem opraw).

W konsekwencji do dziś zachował się nikły procent kompletnych ł. o.; znacznie częściej spotyka się oprawy z pozostawionym uszkiem, najczęściej zaś – ze śladami po nim. Przetrwały też bardzo nieliczne biblioteki pulpitowe z XV-XVI w., np. biblioteka katedralna w Lincoln (2 ćw. XV w.), biblioteka katedralna w Hereford (XV-pocz. XVI w.), Biblioteca Malatestiana w Cesenie (poł. XV w.), biblioteka kościoła św. Walburga w Zupfen (Niderlandy, lata 60. XVI w.), czy arcydzieło architektury nowożytnej – Biblioteca Medicea Laurenziana we Florencji (wnętrze: 1524-1534, ukończona: 1571).

Na terenie dzisiejszej Polski najdłużej zachowała się biblioteka kościoła mariackiego w Złotoryi z kon. XV w., pomnażana o nowe druki przez cały XVI w., lecz rozebrana na pocz. XX w. (tamtejsze księgi z kompletnymi łańcuchami przetrwały w BN Warszawa i Bibliotece Polskiej w Paryżu). Podobne woluminy z XIII-kon. XVI w. spotkać można w każdej większej bibliotece naukowej lub kościelnej.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Łańcuch
Okucia

Grafika

Typowy przykład średniowiecznej oprawy łańcuchowej, XIV w., Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, fot. A. Wagner
Typowy przykład późnośredniowiecznej oprawy łańcuchowej, Gdańsk, kon. XV w., PAN Biblioteka Gdańska, fot. A. Wagner
Przykład typowego mocowania uszka od łańcucha przy górnej krawędzi dolnej okładziny, Gdańsk, ok. 1500, PAN Biblioteka Gdańska, fot. A. Wagner
Przykład nietypowego mocowania uszka od łańcucha u dołu górnej okładziny, Gdańsk, ok. 1500, PAN Biblioteka Gdańska, fot. A. Wagner
Późne przykłady opraw łańcuchowych z biblioteki kościoła mariackiego w Złotoryi, 2 poł. XVI w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Oprawy łańcuchowe na pulpitach z XV-XVI w. w kościele mariackim w Złotoryi, fot. archiwalna
Oprawy łańcuchowe na pulpitach w bibliotece uniwersyteckiej w Lejdzie, miedzioryt z pocz. XVII w.