Złocenie

Złocenie

(ang. gold tooling, gilding, finishing; niem. Vergoldung; fr. dorure)

Jeden z podstawowych sposobów dekorowania opraw, z użyciem metalicznego złota, zwykle w płatkach, ale też w folii, w proszku, złotej farby lub folii z prawdziwego złota, zarówno jednowarstwowej jak i wielowarstwowej. Zamiast złota używano także środków zastępczych: płatków substytutu złota (szlagmetal i inne odmiany), oraz metalicznych folii introligatorskich. Używano także metali innych niż złoto: srebr, aluminium, platynę. Złoty efekt uzyskiwano przez pokrycie wycisków żółtym lakierem. Złocenie prawdziwym złotem odbywa się po odtłuszczeniu (kwasem), zagruntowaniu wstępnym (albuminą, klajstrem, gumą arabską, pokostem) oraz naniesieniu środka wiążącego, którym zwykle było białko jaja kurzego (rzadziej żelatyna). Przyłożony do właściwego miejsca płatek złota jest następnie wtłaczany rozgrzanym metalowym →tłokiem introligatorskim. W dawnych epokach używano także specjalnych substancji wiążących: do jedwabiu, papierów glansowanych - suchego proszku do złocenia (niem. Vergoldepulver) składającego się z żywic kopalu, mastyksu i sandarachu oraz wysuszonego białka, a także pomady do złocenia, a do złocenia na aksamicie i atłasie - terpentyny weneckiej. Współcześnie dostępne są płynne środki wiążące, np. fixor.

Złocenie ręczne

(ang. gold tooling, gilding; fr. dorure à main; niem. Handvergoldung)

Złocenie ręczne jest najstarszym sposobem złocenia opraw, w introligatorstwie europejskim występuje od XV w., a zostało przejęte ze świata islamu. Z. jest wykonywane przy pomocy tłoków introligatorskich zaopatrzonych w drewniany uchwyt. Istnieją dwie techniki złocenia: z poddrukiem lub bez niego. W złoceniu z poddrukiem najpierw wykonywany jest ślepy wycisk lekko nagrzanym narzędziem. Dekoracja może być przeniesiona z wzoru wykonanego na papierze lub bezpośrednio na oprawie, w miejscach oznaczonych punkturą. Oznaczone w ten sposób pole złocenia jest następnie gruntowane białkiem lub inną substancją wiążącą. Złoto płatkowe zostaje ułożone na właściwym miejscu i wtłoczone rozgrzanym narzędziem. Po wykonaniu złocenia resztki złota są usuwane szczotką lub watą, ewentualne ubytki poprawiane ponownym złoceniem. W oprawach luksusowych proces jest powtarzany nawet kilkakrotnie dla uzyskania grubszej warstwy złota.

Złocenie folią introligatorską nie wymaga gruntowania białkiem, konieczne jest natomiast spozycjonowanie miejsca tłoczenia, zakrytego podczas złocenia folią.

Złocenie maszynowe

(ang. gold-blocking, gilding; fr. dorure à la machine; niem. Goldprägung)

Złocenie na prasach do złocenia wykonywane przy użyciu płaskich plakiet, matryc lub klisz introligatorskich. Matryca jest mocowana na górnej płycie prasy, zamontowane w płycie urządzenia grzewcze nagrzewają matryce. Przeznaczona do złocenia okładka jest umieszczana na płycie dolnej, na niej ułożone jest złoto lub folia introligatorska. Po wsunięciu okładki pod tłok, następuje dociśnięcie nagrzanej matrycy i wytłoczenie złotej dekoracji.

Introligatorzy nie dysponujący specjalistyczną prasa do złocenia wykonywali złocenie w zwykłej prasie belkowej lub kolumienkowej. W tym celu na okładkę nakładali złoto lub folię, na to przykładali rozgrzaną matrycę i razem sprasowywali w prasie ręcznej. Ten sposób złocenia nie pozwala na kontrolowanie pozycji, nacisku, temperatury i czasu złocenia i grozi przepaleniem obleczenia.

Złocenie na zimno

(niem. Naßvergoldung)

Najstarszy sposób złocenia, stosowany w iluminacji średniowiecznych rękopisów. Do złocenia na okładkach skórzanych opracowano szereg receptur. Skóra musi być przed złoceniem dogłębnie nawilżona. Gruntowanie wykonywane jest szelakiem, olejem, białkiem, klajstrem itp. Po przeschnięciu powierzchni nakładany jest środek wiążący (białko, mixtion) oraz płatek złota. Tłoczenie następuje przy użyciu płaskich plakiet, w prasie, prasowanie trwa dłużej, aż do całkowitego wyschnięcia wilgoci i skagulowania białka. Do tłoczenia na zimo można używać tłoków drewnianych, także drukarskich form drzeworytowych. Wykonane tym sposobem złocenie jest matowe, bez połysku. Uzyskanie złoconych powierzchni dowolnych kształtów może też zostać wykonane bez użycia matryc i przypomina naklejenie płatka złota w pracach miniaturzystów. Złocenie odbywa się z użyciem środka wiążącego (białko, mixtion, klej dyspersyjny).

Złocenie sztyftem

(niem. Stiftvergoldung)

Złocenie sztyftem znane jest od pol. XVI w. Służył do tego miedziany lub platynowy sztyft osadzony w drewnianym trzonku. Ogrzanym sztyftem rysowano po płatku złota na którym przyłożono zabezpieczającą przekładkę. Złocenie pozostawało matowe a krawędzie były niegładkie. Współcześnie do złocenia sztyftem służy tzw. igła do złocenia podłączona do zasilania i wyposażona w termostat. Introligatorzy wykorzystują także różnego rodzaju i grubości sztyfty metalowe, np. tzw. Ascona-Werkzeug, o powierzchni roboczej w kształcie średnio grubej, zaoblonej linii.

Złocenie krawędzi

(ang. edge gilding; niem. Goldschnitt) Złocenie przeprowadzane na zimno, na oszlichowanych i zagruntowanych krawędziach książki, zaprasowanej w prasie belkowej (zob. zdobienie krawędzi). Współcześnie wypracowano zamienniki – specjalną folię do krawędzi, która jest wgrzewana poprzez docisk specjalnej, nagrzewanej elastycznej rolki.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Tłoczenie
Zdobienie krawędzi
Tłoki introligatorskie
Prasa do złocenia

Przypisy

1. F. Wiese, Der Bucheinband, Aufl. 3, Stuttgart 1953, s. 299-339.
2. G. Moessner, Buchbinder ABC, Bergisch Gladbach 1981, s. 79, 114-115.
3. E. Tonndorf, Die Arbeiten an der Vegoldepresse: Gold- Farben-, Relief und Blinddruck. Ein praktisches Hand- und Hilfsbuch, Stuttgart 1891.
4. C.F.G. Thon, Die Kunst Bücher zu binden : Futterale zu machen und Landkarten..., Weimar 1844, s. 302-316, https://books.google.pl/books?id=PhhTAAAAYAAJ
5. Middleton Bernard C., A history of English craft bookbinding technique, New York – London 1963, s. 170-171.

---

Autor: E.P.