Złocenie
Spis treści
Złocenie
(ang. gold tooling, gilding, finishing; niem. Vergoldung; fr. dorure)
Jeden z podstawowych sposobów dekorowania opraw, z użyciem metalicznego złota, zwykle w płatkach, ale też w folii, w proszku, złotej farby lub folii z prawdziwego złota, zarówno jednowarstwowej jak i wielowarstwowej. Zamiast złota używano także środków zastępczych: płatków substytutu złota (szlagmetal i inne odmiany), oraz metalicznych folii introligatorskich. Używano także metali innych niż złoto: srebr, aluminium, platynę. Złoty efekt uzyskiwano przez pokrycie wycisków żółtym lakierem. Złocenie prawdziwym złotem odbywa się po odtłuszczeniu (kwasem), zagruntowaniu wstępnym (albuminą, klajstrem, gumą arabską, pokostem) oraz naniesieniu środka wiążącego, którym zwykle było białko jaja kurzego (rzadziej żelatyna). Przyłożony do właściwego miejsca płatek złota jest następnie wtłaczany rozgrzanym metalowym →tłokiem introligatorskim. W dawnych epokach używano także specjalnych substancji wiążących: do jedwabiu, papierów glansowanych - suchego proszku do złocenia (niem. Vergoldepulver) składającego się z żywic kopalu, mastyksu i sandarachu oraz wysuszonego białka, a także pomady do złocenia, a do złocenia na aksamicie i atłasie - terpentyny weneckiej. Współcześnie dostępne są płynne środki wiążące, np. fixor.
Złocenie ręczne
(ang. gold tooling, gilding; niem. Handvergoldung)
Złocenie ręczne jest najstarszym sposobem złocenia opraw, w introligatorstwie europejskim występuje od XV w., a zostało przejęte ze świata islamu.
Złocenie jest wykonywane za pomocą tłoków introligatorskich zaopatrzonych w drewniany uchwyt. Możliwe jest złocenie z poddrukiem lub bez niego. W złoceniu z poddrukiem najpierw wykonywany jest ślepy wycisk lekko nagrzanym narzędziem. Dekoracja może być przeniesiona z wzoru wykonanego na papierze lub bezpośrednio na oprawie, w miejscach oznaczonych punkturą.
Określone w ten sposób pole złocenia jest następnie gruntowane białkiem lub inną substancją wiążącą. Złoto płatkowe zostaje ułożone na właściwym miejscu i wtłoczone rozgrzanym narzędziem. Złoto może być przeniesione przy pomocy lekko natłuszczonego paska papieru, napiętej nici lub uchwycone bezpośrednio lekko natłuszczonym tłokiem. Po wykonaniu złocenia resztki złota są usuwane szczotką lub watą, ewentualne ubytki poprawiane ponownym złoceniem, zaś w oprawach luksusowych proces jest powtarzany nawet kilkakrotnie dla uzyskania grubszej warstwy złota.
Złocenie folią introligatorską nie wymaga gruntowania białkiem, konieczne jest natomiast dobre oznakowanie miejsca tłoczenia, zakrytego podczas złocenia folią.
Złocenie maszynowe
(ang. gold-blocking, gilding; niem. Goldprägung)
Złocenie maszynowe jest wykonywane przy użyciu płaskich plakiet, matryc lub klisz introligatorskich. Matryca jest mocowana na górnej płycie prasy do złocenia. Zamontowane w płycie urządzenia grzewcze nagrzewają matryce. Przeznaczona do złocenia okładka jest umieszczana na płycie dolnej. W przypadku złocenia złotem płatkowym, musi zostać zagruntowana białkiem, na niej ułożone jest złoto. Po wsunięciu okładki pod tłok, następuje dociśnięcie nagrzanej matrycy i wytłoczenie złotej dekoracji.
Współcześnie złocenie wykonywane jest przy użyciu folii introligatorskiej, która jest nakładana na okładkę i wytłaczana.
Introligatorzy nie dysponujący specjalistyczną prasa do złocenia realizowali złocenie w zwykłej prasie belkowej lub kolumienkowej. W tym celu na okładkę nakładali złoto lub folię, na to przykładali rozgrzaną matrycę i razem sprasowywali w prasie ręcznej. Ten sposób złocenia nie pozwala na kontrolowanie nacisku, temperatury i czasu złocenia i grozi przepaleniem obłóczki.
Złocenie na zimno
(niem. Naßvergoldung)
Złocenie na zimno jest najstarszym sposobem złocenia, stosowanym w średniowiecznych rękopisach. W złoceniu na okładkach skórzanych opracowano szereg receptur.
Skóra musi być przed złoceniem dogłębnie nawilżona. Gruntowanie wykonywane jest szelakiem, olejem, białkiem, klajstrem itp. Po przeschnięciu powierzchni nakładany jest środek wiążący (białko, mixtion) oraz płatek złota. Tłoczenie następuje przy użyciu płaskich plakiet i prasy, samo sprasowanie musi trwać dłużej, aż do całkowitego wyschnięcia wilgoci i białka. Do tłoczenia na zimo można było używać tłoków drewnianych, także drukarskich form drzeworytowych. Wykonane tym sposobem złocenie jest matowe, bez połysku.
Uzyskanie złoconych powierzchni dowolnych kształtów może też zostać wykonane bez użycia matryc i przypomina naklejenie płatka złota w pracach miniaturzystów. Złocony kształt wyznaczony konturem lub szablonem jest powleczony środkiem wiążącym (białko, mixtion, klej dyspersyjny).
Złocenie sztyftem
(niem. Stiftvergoldung)
Złocenie sztyftem znane jest od pol. XVI w. Służył do tego miedziany lub platynowy sztyft osadzony w drewnianym trzonku. Ogrzanym sztyftem rysowano po powierzchni skóry, na której ułożono płatek złota i zabezpieczającą przekładkę. Złocenie pozostawało matowe a krawędzie były niegładkie. Współcześnie do tego celu służy tzw. igła do złocenia wyposażona w zasilanie i termostat. Introligatorzy wykorzystują także różnego rodzaju i grubości sztyfty metalowe; szczególnie dobrze sprofilowane jest narzędzie opracowane w szkole introligatorskiej w Asconie, tzw. Ascona-Werkzeug, o powierzchni roboczej w kształcie średnio grubej, zaoblonej linii.
Złocenie krawędzi
(ang. edge gilding; niem. Goldschnitt)
Przeznaczone do złocenia krawędzie muszą zostać odpowiednio przygotowane. Po obcięciu są silnie zaprasowane w prasie belkowej (ew. w uchylnej prasie do oporkowania) i oszlifowane, albo ręcznie przy użyciu szkła, specjalnego noża zwanego cykliną lub papieru ściernego o drobnym ziarnie, albo też za pomocą mechanicznych szlifierek. Następnie na powierzchnię nakładany jest podkład - bolus rozrobionym w białku, a po przeschnięciu - środek wiążący: białko jaja kurzego roztrzepane i rozcieńczone wodą albo też dostępna w handlu substancja o podobnym składzie (fixor).
Na tak przygotowaną powierzchnie nakładane jest złoto płatkowe. Po przeschnięciu jest polerowane przez papier woskowany.
Współcześnie wypracowano zamienniki umożliwiające złocenie przy użyciu specjalnej folii do krawędzi. Jest ona wgrzewana poprzez docisk specjalnej nagrzewanej elastycznej rolki.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Tłoczenie
Zdobienie krawędzi
Tłoki introligatorskie
Prasa do złocenia
Przypisy
- F. Wiese, Der Bucheinband, Aufl. 3, Stuttgart 1953, s. 299-339.
- G. Moessner, Buchbinder ABC, Bergisch Gladbach 1981, s. 79, 114-115.
- E. Tonndorf, Die Arbeiten an der Vegoldepresse: Gold- Farben-, Relief und Blinddruck. Ein praktisches Hand- und Hilfsbuch, Stuttgart 1891.
- C.F.G. Thon, Die Kunst Bücher zu binden : Futterale zu machen und Landkarten..., Weimar 1844, s. 302-316, https://books.google.pl/books?id=PhhTAAAAYAAJ
Autor: E.P.
