Kapitałka

Z Leksykon oprawoznawczy
Skocz do: nawigacja, szukaj

Inne nazwy

Dzierganka

Nazwy w innych językach

Ang. endband, headband, head-band, niem. Das Kapital, das Kapitalband, fr. tranchefile, wł. capitello, duń. kapitaelbånd, hol. kapitaal, nor. kapitalbånd, hiszp. cabezada, szw. Kapitälband, cz. kapitálek, fiń, reunusnuaha, kapiteelinauha

Definicja

Element kodeksów znajdujący się na górze i dole grzbietu i pełniący funkcję strukturalną i/lub dekoracyjną. Kapitałka jest zazwyczaj równa wysokości oprawie, ale niekiedy wystaje ponad nią, jak i znajduje się poniżej jej. Kapitałki znajdujące się w najwcześniejszych kodeksach były elementem broszurowania, czyli końcowym zwięzem, wokół którego zawijała się nić przechodząc z jednej składki do kolejnej. Materiałem używanym na te kapitałkowe zwięzy była zazwyczaj skóra garbowana lub wyprawy glinowej. Kapitałki w okresie późnego średniowiecza były najczęściej doszywane poprzez zadzierzgnięcie o plątnik każdej składki. By uchronić krawędzie bloku przez rozrywaniem przez nić stosowano podkładkę z paska pergaminu lub rzadziej skóry, a obszyty rdzeń był, podobnie jak zwięzy, przewleczony przez otwory w okładzinach. W tym okresie występowały także kapitałki z uchem, kapitałki tworzone na tzw. bazie, zaplatane z rzemieni lub szyte na niej. Od XVI w. kapitałki zaczęły tracić swoją funkcję konstrukcyjną, zaczęły nosić funkcję wyłącznie dekoracyjną. Najczęściej stosowano kapitałki doklejane, przy czym początek ich występowania określa się na koniec XV wieku (Niemcy). Kapitałka doklejana składała się z sznurkowego, pergaminowego lub skórzanego rdzenia owiniętego tkaniną lub pergaminem (tzw. podkładka kapitałki). Tak przygotowaną bazę doklejano do bloku, przy czym podkładka zazwyczaj wystawała poza blok i była doklejona do wewnętrznej strony okładzin. Na tak wykonanej bazie wykonywano ozdobne szycie. Angielski termin określający kapitałkę - „endband” opracował w 1967 r. Christopher Clarkson, oznacza on dokładnie „zwięz końcowy”. Clarkson zaznaczył, że kapitałki te będąc elementem broszurowania, służyły jednocześnie do montażu okładzin. Termin „endband” z czasem został poszerzony i zaczęto go stosować do określania wszystkich rodzajów poziomych pasków na końcach grzbietów, mogących pełnić funkcję zarówno strukturalną jak i dekoracyjną.

Klasyfikacja i charakterystyka kapitałek

  • Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne
    • kapitałka koptyjska
    • kapitałka etiopska
    • kapitałka islamska
    • kapitałka bizantyńska
      • kapitałka grecka
      • kapitałka armeńska
      • kapitałka syryjska
  • Kapitałki ksiąg świata zachodniego
    • kapitałka z uchem
      • kapitałka karolińska
      • kapitałka romańska
    • kapitałka integralna
    • kapitałka podstawowa
      • kapitałka gotycka
    • kapitałka ze szwem zeszytowym
    • kapitałka podstawowa z obszyciem
    • kapitałka podstawowa z oplotem
    • kapitałka obszywana bezpośrednio
      • kapitałka niemiecka
      • kapitałka francuska
    • kapitałka doklejana

Budowa i elementy budowy kapitałek

  • Kapitałka podstawowa
  • Kapitałka złożona
  • Rdzeń
  • Rdzeń podstawowy
  • Rdzeń dodatkowy
  • Rdzeń montażowy (Koniec montażowy kapitałki)
  • Podkładka
  • Obszycie podstawowe
  • Obszycie/oplot dekoracyjne
  • Stopka




Typ VII ‒ Kapitałka uproszczona (short-cut endband) Ten typ kapitałki jest rezultatem jeszcze większego skracania czasu pracy introligatora. Można wyróżnić wiele wariantów tej kapitałki: z rdzeniem i/lub z podkładką, bądź bez tych elementów. Kapitałką może być wyłącznie pasek ozdobnej, bądź nie tkaniny, przyklejony u dołu i góry grzbietu. W przypadku gdy tkanina nie była ozdobna wystający jej fragment mógł być dekorowany. Dekoracją mogły być np. skręcone, kolorowe nici, związane razem i przymocowane kilkoma szwami do krawędzi pergaminowego paska (il. 71). Kapitałki te były doklejane do grzbietów bloków, ich funkcja ograniczała się zatem jedynie do dekoracji. Różne warianty kapitałek uproszczonych doklejanych stosowano długo po zakończeniu okresu gotyku. Ogólnie składają się one z paska dekoracyjnej (il. 72), bądź nie tkaniny lub pergaminu, który w formie złożonej (pol. podkładka, ang. folded stuck-on endbands) lub niezłożonej doklejano do końców grzbietu bloku. Część wystającą nad blok dekorowano nicią, lub niekiedy farbą imitującą haft (il. 73). Podkładka najczęściej owijała rdzeń, który mógł być przedłużony w obie strony poza grzbiet i przewleczony lub doklejony do okładzin lub mógł być wraz z podkładką obcięty na równi z szerokością grzbietu (il. 74 a, b, c) . Przyklejanie do zewnętrznej strony okładzin częściej stosowano do około połowy XVIII wieku, później natomiast do wewnętrznej. Można także spotkać przypadki doklejanych kapitałek z rdzeniem i obszyciem, mocowanych dodatkowo przy bloku przez pojedyncze zadzierzgnięcia (ang. worked stuck-on endbands) (il. 68, 69). Kapitałki doklejane uznawane są za niemiecki wynalazek powstały w połowie XV wieku i używany głównie w tym kraju do połowy XVIII wieku. Doklejane kapitałki z wzorzystych tkanin (ang. woven stuck-on endbands) zaczęły stawać się popularne w Europie w pierwszej ćwierci XVIII wieku pod wpływami niemieckimi, a szczególna grupa z tkanin imitujących kapitałki szyte ręcznie pojawiła się w połowie XVIII wieku. Z tego czasu znane są też liczne przypadki doklejanych kapitałek papierowych na kodeksach z większości europejskich krajów poza Wielka Brytanią, gdzie rozwiązanie to pojawiło się na pocz. XIX w. Maszynowe kapitałki doklejane (ang. machine-made stuck-on endbands) pojawiły się około roku 1850 i są dziś najczęściej spotykane w książkach produkowanych masowo (il. 75).

2.4. kapitałka nowożytna

kapitałka „niemiecka”

kapitałka „francuska”

2.5. kapitałka belle epoque

2.6. kapitałka współczesna

Bibliografia

  1. Adam Paul, Das Kapital, „Archiv für Buchbinderei”, 1911, nr 11, s. 53-61.
  2. Adam Paul, Die griechische Einbandkunst und das frühchristliche Buch, „Archiv für Buchbinderei”, 1923, nr 23, s. 89-91.
  3. Banister Manly, The Craft of Bookbinding, Nowy Jork 1975.
  4. Bibliothéque nationale (red.), Les tranchefiles brodees. Etude historique et technique, Bibliothéque nationale de France 1989.
  5. Bookbinding and the Conservation of Books: A Dictionary of Descriptive Terminology, pod red. M. Roberts, D. Etherington, Waszyngton 1981. Dostępny w World Wide Web: http://cool.conservation-us.org/don/dt/dt1721.html [dostęp: 28 maja 2017].
  6. Bosch Gulnar, Carswell John, Petherbridge Guy, Islamic Bindings and Bookmaking, Chicago 1981. Dostępny w World Wide Web: https://oi.uchicago.edu/sites/oi.uchicago.edu/files/uploads/shared/docs/IslamicBindings.pdf [dostęp: 25 czerwca 2017].
  7. Boudalis Georgios, Endbands in greek-style bindings, „Paper Conservator”, 2007, t. 31, nr 1, s. 29-49.
  8. Boudalis Georgios, Twined Endbands in the Bookbinding Traditions of the Eastern Mediterranean, 2014. Dostępny w World Wide Web: https://www.academia.edu/24401396/Twined_endbands_Final_PDF_for [dostęp: 22 maja 2017].
  9. de Bray Dirk, Kort onderweijs van het boeckenbinden, 1658. Dostępny w World Wide Web: http://www.ganzenweide.nl/Home/De_Bray_in_English_files/De%20 Bray%20LowRes.pdf s. 78 [dostęp: 20 lutego 2017].
  10. Cermanova T., Kapitalek, dulezity prvek knizni vazby a jeho funkce, praca licencjacka, Univerzita Pardubice, Pardubice 2008. Dostępny w World Wide Web: http://dspace.upce.cz/bitstream/handle/10195/32785/CermanovaT_Kapitalek_JV_2008.pdf;jsessionid=B9E7B41815BB87C98B89DA072D35AC78?sequence=1http://dspace.upce.cz/bitstream/handle/10195/32785/CermanovaT_Kapitalek_JV_2008.pdf;jsessionid=B9E7B41815BB87C98B89DA072D35AC78?sequence=1 [dostęp: 11 grudnia 2017].
  11. Cockerell Douglas, Bookbinding and the care of books. A handbook for amateurs bookbinders & librarians by Douglas Cockerell with drawings by Noel Rooke and other illustrations, Nowy Jork 1902.
  12. Coutts Henry Thomas, Stephen George Arthur, Manual of library bookbinding practical and historical, Londyn 1911. Dostępny w World Wide Web: https://archive.org/stream/manualoflibraryb00cout#page/232/mode/2up [dostęp: 11 lipca 2017].
  13. Cowie George, Cowie’s bookbinder’s manual: containing a full description of leather and vellum binding; directions for gilding of paper and book-edges and numerous valuable recipes for sprinkling, colouring & marbling; together with a scale of bookbinders’ charges; a list of all the book and vellum binders in London, &c. &c, Londyn 1852. Dostępny w World Wide Web: https://archive.org/details/cowiesbookbinder00lond [dostęp: 22 lutego 2017].
  14. Diehl Edith, Bookbinding. Its background and technique, Nowy Jork 1946, t.2.
  15. Encyklopedia Wiedzy o Książce, pod red. A. Birkenmajer, Wrocław 1971.
  16. Evetts Deborah M., Traditional Islamic Chevron Headband, „Guild of Book Workers Journal”, 1981, t. 19, nr 1, s. 30-35.
  17. Federici Carlo, Houlis Konstantinos, Legature Byzantine Vaticane, Rzym1988.
  18. Fischer Barbara, Sewing and Endband in the Islamic Technique of Binding, „Restaurator” 1986, t. 7, s. 181-201.
  19. Gacek Adam, Arabic bookmaking and terminology as portrayed by Bakr al-Ishbīlī in his Kitāb al-taysīr fī șinā’at al-tasfīr, “Manuscripts of the Middle East”, 1991, t.5, s. 106-113.
  20. Gacek Adam, Ibn Abī Hamīdah’s didactic poem for bookbinders, “Manuscripts of the Middle East”, 1992, t.6, s. 41-58.
  21. Gast Monica, A History of Endbands Based on a Study by Karl Jäckel, „The New Bookbinder“, 1983, t. 3, s. 42-58.
  22. Giuffrida Barbara, Book Conservation Workshop Manual Part Three: Endbands, „The New Bookbinder” 1982, t. 2, s. 29-39.
  23. ABC of Bookbinding. A Unique Glossary with over 700 illustrations for Collectors and Librarians, Greenfield Jane, Nowy Jork 1998.
  24. Greenfield Jane, Hille Jenny, Headbands: How to Work Them, New Castle 1991.
  25. Greenfield Jane, Hille Jenny, Endbands from East to West. How to work them, New Castle 2017.
  26. Grosdidier de Matons Marcel, Nouvelles perspectives de recherche sur la reliure byzantine, [w:] D. Harlfinger, G. Prato (red.), Paleografia e codicologia greca. Atti del II Colloquio internazionalle (Berlino-Wolfenbüttel, 17-21 ottobre 1983), Alessandria 1991, t. 1, s. 409-429.
  27. Heinz Adolf Th. E., Über Heft- und Bindeweisen von Handschriften aus der Karolinger Zeit, „Archiv für Buchbinderei”, 1938, nr 38, s. 33-38.
  28. Hille Jenny, Merian Sylvie L., The Armenian Endband: History and Technique (3-Article), „The New Bookbinder”, 2011, t. 31, s. 45 – 60. Dostępny w World Wide Web: http://www.academia.edu/14555589/The_Armenian_Endband_History_and_Technique_3-Article_The_New_Bookbinder_2011_ [dostęp: 3 czerwca 2017].
  29. Ibn Abī Hamīdah, Tadbīr al-safīr fī șinā’at al-tasfīr, XV w.
  30. Jäckel Karl, Alte Techniken des Buchbinderhandwerks in der modernen Schriftgutrestaurierung, 2: Das Kapital, „Bibliotheksforum Bayern“, 1975, t. 3, s. 207-219.
  31. Jäckel Karl, Kapitale – gestochen und geflochten, broszura, Course on Medieval Endbands, Ascona, Szwajcaria 1985.. 197:514766

198

  1. Jäckel Karl, Vom Stechen alter Handschriftenkapitale, „Allgemeiner Anzeiger für Buchbindereien“, 1961, nr 74, s. 288-291.
  2. Khan Yasmeen R., Ohanyan Tamara, Deceptive Covers: Armenian Bindings of 18th-Century Imprints from Constantinople, „The Book and Paper Group Annual” 2013, t. 32, s. 109 – 117. Dostępny w World Wide Web: http://cool.conservation-us.org/coolaic/sg/bpg/annual/v32/bp32-16.pdf [7 grudnia 2017].
  3. Kneep en Binding een terminologie voor de beschrijving van de constructies can oude boekbanden, pod red. Gnirrep W. K., Gumbert J. P., Szirmai J. A., Haga 1992. Dostępny w World Wide Web: https://www.kb.nl/sites/default/files/docs/ kneep_en_binding_digitaal_20080410.pdf [dostęp: 10 stycznia 2018].
  4. ALA Glossary of Library and Information Science, wyd. 4, pod red. Levine-Clark Michael, Carter Toni M., Chicago 2013.
  5. Middleton Bernard C., A History of English Craft Bookbinding Technique, Londyn 1996. Dostępny w World Wide Web: https://www.oakknoll.com/pages/book-excerpt/44862/bernard-c-middleton/history-of-english-craft-bookbinding-technique-a [dostęp: 15 pażdziernika 2016].
  6. Petersen Heinz, Bucheinbände, 2 wyd., 1991.
  7. Petersen Theodore, Coptic Bookbindings in the Piemont Morgan Library, rękopis, Piemont Morgan Library 1948.
  8. Petersen Theodore, Early Islamic Bookbindings and their Coptic Relations, „Ars Orientalis”, 1954, t. 1, s. 41-64.
  9. van Regemorter Berthe, La reliure des manuscrits grecs, „Scriptorium”, 1954, nr 8, s. 3-23
  10. van Regemorter Berthe, Le Codex relié depuis son origine jusqu’au Haut Moyen-Age, „Le Moyen Age”, 1955, t. 61, nr 1, s. 1-26.
  11. Rhein Adolf, Alte Heftungen in Pergamentumschläge. Zu einem Katalog „Die Wiegendruckeinbände der Stadtbücherei Erfurt, „Archiv für Buchbinderei“, 1942, nr 42, s. 11-13.
  12. Rhein Adolf, Das Buchbinderbuch. Ein Lehr- und Nachschlagebuch zur Einführung in die Grundlagen der Buchbinderei und Vorbereitung für die Fachprüfungen, Halle 1954.
  13. Rhein Adolf, Kapitalbünde. Zu einem Katalog „Die Frühdruckeinbände der Stadtbücherei Erfurt“, „Archiv für Buchbinderei”, 1942, nr 42, s. 89-92.
  14. Säuberlich Lothar, Mittelalterliche Kapitalformen im sächsischen Raum an Hand des Bestandes der Universitätsbibliothek der Karl-Marx-Universität Leipzig (Fachschulabschlussarbeit), maszynopis, Berlin 1979.
  15. Scheper Karin, The Islamic Bookbinding Tradition. A Book Archeological Study, Haga 2014. Dostępny w World Wide Web: https://openaccess.leidenuniv. nl/handle/1887/30100 [dostęp: 15 marca 2018].
  16. Szirmai John A., The Archeology of medieval bookbinding, Hants 1999.
  17. The Grove Encylopedia of Materials and Techniques in Art, pod red. G Ward, 2008.
  18. Vezin Jean, Les reliures caroligiennes de cuir á décor estampé de la Bibliothéque Nationale de Paris, „Bibliothéque de l’Ecole des chartes”, 1970, nr 128, s. 81-113.
  19. Young Laura S., Bookbinding and conservation by hand – a working guide, New Castle 1995.
  20. Zeidler Johann Gottfried, Buchbinder-Philosophie oder Einleitung in die Buchbinder Kunst, Hall 1708. Dostępny w World Wide Web: http://www.digitale-bibliothek-mv.de/viewer/image/PPN75225815X/131/#topDocAnchor [dostęp 15 marca 2017].
  21. Zjawiński Zygmunt, Introligatorstwo, Warszawa 1967.

https://en.wikipedia.org/wiki/Mercerised_cotton [dostęp: 20 lutego 2017].

  1. https://www.aai.uni-hamburg.de/en/comst/pdf/ppp-morphology-of-ethiopian-binding.pdf [dostęp: 20 kwietnia 2017].
  2. Dostępny w World Wide Web: http://bookbindingdictionary.com/wiki/index.php?title=Chain_stitch [5 czerwca 2017].
  3. http://www.uni-muenster.de/Forum-Bestandserhaltung/downloads/PaperConservationGlossary.pdf [dostęp: 2 czerwca 2017].
  4. https://i.pinimg.com/736x/2c/01/02/2c01027e337d36ae350233f922aa57b0--cedar-boards-handmade-books.jpg [dostęp: 10 marca 2018].
  5. https://luna.folger.edu/luna/servlet/detail/BINDINGS~1~1~11020~101723:Endband-front--detail-,-INC-P732-?qvq=q:endband&mi=2&trs=178 [ dostęp: 30 czerwca 2017].
  6. http://www.currierbindery.com/home/wp-content/uploads/2009/03/headband1lge.jpg [dostęp: 30 czerwca 2017].
  7. https://luna.folger.edu/luna/servlet/detail/BINDINGS~1~1~17221~105154:Saddle-stitch-endband,-203--729q- [dostęp: 5 kwietnia 2017].
  8. https://scontent-frx5-1.xx.fbcdn.net/v/t1.0-9/13620241_2015571475335318_5179525472334777720_n.jpg?_nc_cat=0&oh=b89a1cb3c8d8fd14daf5d2ab9b2c0976&oe=5B6EB407 [dostęp: 19 sierpnia 2017].
  9. https://luna.folger.edu/luna/servlet/detail/BINDINGS~1~1~10857~101628:Leather-endband--detail-,-INC-M209- [dostęp: 11 maja 2018].
  10. http://libweb5.princeton.edu/visual_materials/hb/cases/endbands/2.magnifier.html [dostęp: 29 czerwca 2018].
  11. https://scontent-sea1-1.cdninstagram.com/vp/9ee617beee1197ee3039c4dcebcf8b0e/5B1BB98E/t51.2885-15/s480x480/e35/20479035_2022039554489049_2953502894671790080_n.jpg?ig_cache_key=MTU3MDI2NTUzNzIyODE3OTIyNw%3D%3D.2 [dostęp: 27 czerwca 2017].
  12. https://i.pinimg.com/originals/f5/35/14/f53514909132cf0d0b3fdc95e3b54d73.jpg [dostęp: 15 lipca 2018]. 200:864775

201

  1. https://archival-material-conservation.blogspot.com/2017/07/the-endband-collection-album-that-you.html [dostęp: 22 maja 2017].
  2. https://i.pinimg.com/originals/92/ce/92/92ce9206b8a49f1bed7a40a4e95b13d4.jpg [dostęp: 29 maja 2018].
  3. https://luna.folger.edu/luna/servlet/detail/BINDINGS~1~1~15849~104336:Headband,-BX5145-A4-1791-cage- [dostęp: 10 marca 2018].
  4. http://ritaudina.com/wp-content/uploads/2017/04/restauracion-cabezadas-encuadernacion.jpg [dostęp: 10 marca 2018].
  5. https://guildofbookworkers.org/sites/guildofbookworkers.org/files/newsletter/gbw224.pdf [dostęp: 10 marca 2018].
  6. https://guildofbookworkers.org/sites/guildofbookworkers.org/files/newsletter/gbw224.pdf [dostęp: 10 marca 2018].
  7. http://www.library.ucla.edu/blog/preservation/2018/03/08/syriac-materials-at-the-ucla-libraryunderstanding-the-evidence [dostęp: 19 maja 2018].
  8. https://jdrtechnik.pl/kapitalki_introligatorskie [dostęp: 20 maja 2018].
  9. http://cool.conservation-us.org/don/dt/dt1721.html [dostęp: 17 maja 2017].
  10. https://de.wikipedia.org/wiki/Kapitalband [dostęp: 20 maja 2017].
  11. http://www.librarii.org/?Stage-de-tranchefiles-brodees-variees [dostęp: 30 maja 2018].
  12. https://cecilecoyez.fr/2018/07/18/tranchefile-copte/ [dostęp: 30 maja 2018].
  13. Language of Bindings. Dostępny w World Wide Web

Autor: P.M.


Autor: Małgorzata Pronobis-Gajdzis

Źródło: „http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php?title=Kapitałka&oldid=1845”