Papiery marmurkowe

Z Leksykon oprawoznawczy
Wersja z dnia 18:02, 19 mar 2022 autorstwa Ela (dyskusja | edycje) (→‎Zobacz też)

(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Skocz do: nawigacja, szukaj

Papiery marmurkowe

(papiery karagenowe) (ang. marbled papers, niem. Marmorpapier, Tunkpapier, fr. papier marbré)

Papiery dekoracyjne wykonywane poprzez przeniesienie na papier wzoru wykonanego wcześniej w kuwecie na gruncie klejowym, pigmentami, barwnikami i różnego rodzaju farbami. Wzór wykonany jest samoistnie poprzez narzucenie farb na grunt (np. pędzlem) lub też ukształtowany różnymi narzędziami (np. patyczkiem, grzebieniem).

Historia

Papiery marmurkowe wywodzą swój rodowód z Persji i Turcji. Na pocz. XV w. rozpoczyna się "złoty okres" perskiej sztuki introligatorskiej i znane są oprawy z tego czasu z wyklejkami wykonanymi z papieru marmurkowego. Ten rodzaj dekorowania papierów upowszechnił się szczególnie w Turcji, która w sztuce i rzemiośle pozostawała pod silnymi wpływami perskimi. Poznanie papierów marmurkowych Europejczycy zawdzięczają nawiązaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy niektórymi krajami Europy a Turcją i Persją. Podróżujących Europejczyków tak zachwyciły papiery marmurkowe, które zaczęli nazywać tak ze względu na podobieństwo do marmuru, że wysyłali spore ich ilości do rodzinnych krajów. Najstarsze papiery marmurkowe znane w Europie pojawiły się za sprawą niemieckich podróżników, którzy umieszczali je w swoich alba amicorum (il. 1, 2). W XVII w., zanim w Europie zaczęto wytwarzać papiery marmurkowe, sprowadzano je z Turcji. Papiery europejskie wysyłano do Turcji ze względu na lepszą jakość, były tam bardzo cenione. i wykorzystywane do marmurkowania. Stąd obecność europejskich filigranów w papierach marmurkowych, których wykonanie jednoznacznie przypisuje się warsztatom wschodnim. Jednym ze znaczących centrów wymiany handlowej pomiędzy Europą, a Konstantynopolem był założony przez augsburski ród Foggerów magazyn znajdujący się w Wenecji.

Najstarszy europejski przepis na wykonanie „papieru tureckiego” jedni z badaczy przypisują Danielowi Schwenterowi, niemieckiemu matematykowi, orientaliście, wynalazcy i poecie, inni jezuicie Athanasiusowi Kircherowi. Schwenter opisał m.in. sposób na stworzenie papieru marmurkowego z wzorem kwiatowym. We Francji "marmurki" znane były już na pocz. XVII w., wręczano je sobie w prezentach jako samodzielne artefakty, ale przede wszystkim stosowano je jako wyklejki w oprawach bibliofilskich. Były one tak perfekcyjne, że zakłada się że początkowo "marmurki" przywożono do Francji z Turcji. papiery te do tego stopnia przeniknęły do francuskiej tradycji introligatorskiej, że w niektórych źródłach to właśnie im przypisuje się ich wynalezienie. W XVII/XVIII w.produkcją "marmurków" zaczęli się zajmować rzemieślnicy wyspecjalizowani wyłącznie w tym fachu. W XVIII w. we Francji wytwarzano wiele różnych wzorów papierów marmurkowych. Chętnie stosowano te najprostsze: grzebieniowy lub tourniquet (ślimakowy) oraz takie, których sposób wykonania nie został opisany i obecnie ich nazwy nie mówią zbyt wiele, np. placard, fleuron lub feuille de chêne. Wśród marmurków grzebieniowych wyróżniano: lyon, montfaucon i grand montfaucon, które wykonywano grzebieniami o dziewięciu ząbkach, persillé wykonywany grzebieniem o osiemnastu ząbkach i Allemange, do wykonania którego potrzebny był grzebień o stu ząbkach grubości igły (il. 3, 4).

W Niemczech papiery marmurkowe znane były już na początku XVII w. Wytwórców tych papierów nazywano "Türkisch-Papiermacher", znane są nazwiska niektórych z nich: F. Fuchs (od 1675 r.), C. Ainmiller (od 1676 r.), H.L. Stumpp (od 1678 r.) oraz H.G. Scheppich (od 1679 r.). Po 1700 r. największym ośrodkiem produkcji papierów marmurkowych był Augsburg. Działały również wytwórnie w Fürth, Norymberdze, Nördlingen i Frankfurcie nad Menem. W Lipsku ok. 1776 r. J. C. Breitkopf założył wytwórnię papierów dekoracyjnych, w której ofercie były m.in. papiery „tureckie”. Pod koniec XVIII w. w Weimarze powstała fabryka C.F. Eggebrechta , która zajmowała się produkcją marmurków przeznaczonych do dekoracji ścian. (il. 5, 6).

We Włoszech marmurki nie cieszyły się zbyt wielką popularnością, sporadycznie używano ich w domach do wyklejania mebli. Pochodzące z końca XVIII w. przykłady marmurkowych kart przybyszowych charakteryzują się jasną kolorystyką i innym niż w pozostałych krajach europejskich sposobem wykonania, który sprawił, że zaczęto je określać mianem „włoskich”. Wytwarzaniem ich zajmowali się rzemieślnicy, którzy wcześniej zajmowali się produkcją innego rodzaju papierów dekoracyjnych, m.in. Remondini. W katalogu firmy z 1791 roku zamieszczono próbki papieru nazwanego marmorata (monochromatyczne) marmorata reale (wielokolorowe).

W Wielkiej Brytanii marmurki znane były już na pocz. XVII w. głównie za pośrednictwem pamiętników angielskich podróżników oraz opisu autorstwa F. Bacona opublikowanego w Sylva Sylvarum. W 1662 r. J. Evelyn zaprezentował Royal Society dokładny przepis na wykonanie papieru marmurkowego "pennaches". Określenie to wywodzi się z Francji i było nazwą specyficznego motywu wzorowanego na płatkach jednego z gatunków tulipanów. W 1731 r. S. Pope otrzymał przywilej na ozdabianie rachunków, not bankowych i handlowych dekoracją marmurkową, co miało zapobiec fałszerstwom. Produkcja papierów marmurkowych na Wyspach Brytyjskich zaczęła się znacznie później niż w innych krajach Europy. W XVII w. papiery te sprowadzano z Niderlandów i Niemiec, często przy okazji importu holenderskich zabawek, które były w nie pakowane. Pozyskane w ten sposób papiery (zazwyczaj o wymiarach 432 × 343 mm – format nazywany w Anglii foolscalp) prasowano i sprzedawano introligatorom. Ze względu na swoje pochodzenie papiery te nazywano "Old Dutch". W 1738 r. został w Londynie opublikowany pierwszy przepis na wykonanie papieru marmurkowego oraz wraz z ilustracją, która przedstawiała niezbędne narzędzia . Jednym z ważniejszych angielskich wytwórców papierów marmurkowych był J. Baskerville. Papiery jemu przypisywane można znaleźć w oprawach wielu wydanych przez niego książek, zazwyczaj stosował je jako karty przybyszowe. Miały one tak nieregularne wzory, że obserwując obie karty przybyszowe jednego dzieła można odnieść wrażenie, że zostały wykonane z dwóch różnych arkuszy papieru. Marmurki te charakteryzują się bladymi kolorami; przyczyna tego tkwiła albo w braku doświadczenia i stosowaniu zbyt rzadkiego roztworu gumy traganckiej albo w nadmiernym rozcieńczaniu farby wodą i żółcią wołową ze względów oszczędnościowych. Zamiast tworzyć delikatnie lśniącą powierzchnię, farby wsiąkały w strukturę papieru i stawały się matowe (il. 8). Być może oszczędność twórcy pchnęła go używania farb drukarskich do marmurkowania. Jeżeli ta teoria jest prawdą, to stosowanie farb o spoiwie olejnym w marmurkowaniu zaczęło się sto lat wcześniej niż się powszechnie uważa. Inni osiemnastowieczni angielscy wytwórcy papierów marmurkowych znani z nazwiska to: R. Dossie, H. Houseman, S. Hervey. Pierwsze duże przedsiębiorstwo pojawiło się w Londynie w 1788 r., a jego właścicielem był J. Davis. Fabryka funkcjonowała jeszcze w XIX wieku. Oprócz niego funkcjonowały tam manufaktury W. Heatha (1790 - 1830) i od 1799 r. – J. Poola i J. Sheelera.

Technika wykonania

Pierwszym etapem wykonywania papierów marmurkowych jest przygotowanie tzw. gruntu, którym może być wodny roztwór gumy traganckiej (guma tragakantowa, tragant), karagenu lub odpowiednio przygotowanych nasion babki płesznik; współcześnie używa się etery celulozy rozpuszczalne w wodzie (metyloceluloza). Właściwości gruntu są ściśle uzależnione od procentowości roztworu, temperatury, czasu przechowywania. Ponadto do wykonania marmurków niezbędna była żółć wołowa i pigmenty, które musiały być dokładnie utarte, najlepiej z dodatkiem specjalnie przygotowanego wosku pszczelego. Za odpowiednie do wykonania marmurków uznawano: biel ołowiową, karmin, aurypigment, cynober, sjenę paloną, indygo, ultramarynę, błękit pruski. Sprzętem potrzebnym do wytwarzania marmurków są kuwety, rozmiar kuwety powinien był być większy od arkusza papieru, na którym wykonuje się wzór. Z narzędzi, najbardziej popularne są grzebienie o różnym rozstawie ząbków (il. 9), różnego rodzaju pędzle lub miotełki, do nakrapiania farb na grunt, a także patyczki, sztyfty itp. (il. 10). Na przygotowanym gruncie, wykonywano odpowiedni wzór. W zależności od tego, czy też wzór powstawał samoistnie czy tworzono go przy użyciu narzędzi papiery marmurkowe można podzielić na kilka rodzajów. W dawnych przepisach nie uwzględniano ałunu stosowanego współcześnie do zagruntowania (nasycenia) powierzchni papieru przed marmurkowaniem. Można to wytłumaczyć faktem zawartości ałunu w strukturze dawnego papieru, wprowadzanego podczas produkcji.

Rodzaje papierów marmurkowych

Przemiany w marmurkowaniu papieru zapoczątkowane w końcu XVIII w. wyrażały się w eksperymentowaniu z dodatkami chemicznymi do farb. Różne substancje, takie jak terpentyna, olej lniany, oliwa, mydło marsylskie czy związki zasadowe dodawane do farb zmieniały ich właściwości i charakter tworzących się na powierzchni gruntu barwnych plam. Powstało w ten sposób wiele odmian papieru marmurkowego z indywidualnymi wzorami fakturalnymi. Pierwszym z nowych papierów marmurkowych był stromont (papier empirowy), posiadający wiele drobnych, bezbarwnych plamek, uzyskany dzięki dodaniu do ostatniej farby wosku rozpuszczonego w terpentynie zamiast żółci wołowej. Dzięki dodaniu do farby oliwy lub oleju lnianego uzyskano wzór muszelkowy – barwne plamki nie zachowywały jednolitego nasycenia, lecz farba zbierała się na środku plamek, tworząc jaśniejsze obwódki. W połowie XIX wieku pojawiły się marmurek śrutowy, piaskowy oraz tygrysie oko (słoneczny) uzyskujące efekty spękania farby dzięki dodatkom kwasu winnego, wosku i sody kaustycznej.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Etery celulozy
Tragant
Karagen
Suminagashi
Papiery pseudomarmurkowe

Grafika

  • il. 1. Karta 27 z alba amicorum Johanna Joachima Prack von Ascha (1587 – 1612).

  • il. 2. Karta 53 z alba amicorum Johanna Joachima Prack von Ascha (1587 – 1612).

  • il. 3. Plansza z Wielkiej Encyklopedii Francuskiej przedstawiająca warsztat i narzędzia do marmurkowania papierów.

  • il. 4. Plansza z Wielkiej Encyklopedii Francuskiej przedstawiająca warsztat wraz z wyposażeniem potrzebnym do marmurkowania papierów.

  • il. 5. Próbki papierów marmurkowych z fabryki C. F. Eggebrechta.

  • il. 6. Projekt dekoracji ściany papierami marmurkowymi zamieszczone w Journal des Luxus und der Moden.

  • il. 7. Miedzioryt przedstawiający narzędzia potrzebne do wykonania papieru marmurkowego.

  • il. 8. Papier marmurkowy wykonany prawdopodobnie przez Johan Baskerville‟a.

  • il. 9. Dziewiętnastowieczny warsztat wytwórcy papierów marmurkowych.

  • il. 10. Nakrapianie kolorów na grunt.

Przypisy

  1. Adams C. M. Some notes on the Art of Marbling Paper in the Seventeenth Century, Nowy Jork, 1947, s. 6-10.
  2. Archer – Parré C., Dick M., John Baskerville: Art and Industry of the Englighnement, Oksford, 2018, s. 152, 156-159, 168.
  3. Beckmann J., A History of inventions and Discoveries, Londyn, 1817, vol. III., s. 502-505.
  4. Devauchelle R., Le Relieure en France, Paryż, 1959, t. I, s. 119.
  5. Dossie R., The Handmaid of the Arts, Londyn, 1764, s. 413-416 źródło: https://archive.org/details/handmaidtoarts01doss [dostęp: 15. 05. 2018 r.], s. 119, 413-416.
  6. Easton P. J., Marbling: A History and a Bibliography, Los Angeles, 1983, s. 39-40.
  7. Haremza S., Marmurkowanie papierów, „Polska Gazeta Introligatorska”, 1931, nr 6, s. 83 – 84.
  8. Loring R., Decorated Book Papers, Cambridge, 1973, s. 24.
  9. Marks P. J. M., An Anthology of decorated papers: a Sourcebook for designers, Londyn, 2015, s. 10, 19.
  10. Smith H. Pamela, Findlen Paula, Merchants. Commerce, Science, and Art in Early Modern Europe, Lonyn, Nowy Jork, 2002, s. 160.
  11. Semkowicz A., Introligatorstwo, Kraków 1948, s. 123-127.
  12. Siemieniako E., Praca magisterska teoretyczno-badawcza: Dekoracyjne papiery ręcznie wykonywane stosowane w oprawach książek od XV do XVIII w. Katalog zbiorów papierów dekoracyjnych w oprawach książek Biblioteki Kórnickiej PAN, wydruk komputerowy,(promotor: M. Pronobis-Gajdzis), UMK, Toruń 2018, s. 79-97, 101-102
  13. Tomaszewski J., Dudek K., Ręcznie zdobione papiery introligatorskie , Kraków 2002, 27-28.
  14. Windyka T., Papiery wzorzyste. Katalog zbiorów Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju, Duszniki Zdrój, 2002, s. 299.
  15. Wolfe R. J., Marbled Papers: Its History, Techniques and Patterns, Filadelfia, 1990, s. 13-14, 19-23, 25, 35, 52, 63, 68, 73.
  16. Woolnough C., The Whole Art of Marbling as Applied to Paper, Book Edges, etc., Londyn, 1881, s. 13-14.

Autor: M.P.B.

Źródło: „http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php?title=Papiery_marmurkowe&oldid=17657”