Makabryczne oprawy
Makabryczne oprawy
(fr. reliures macabres)
Oprawy, które są przerażające ze względu na okoliczności powstania, zastosowany materiał lub dekorację.
Dekoracja zbudowana z motywów makabrycznych obecna jest głównie na oprawach dzieł religijnych, zwłaszcza o treści funeralnej. Składają się nań ludzkie szkielety, czaszki z piszczelami, symbole śmierci i pochówku (np. katafalk, trumna, łopata, świeczniki). Najbardziej znanymi przykładami takich dzieł są oprawy Pseaultier de David wydanego w 1586 r. w paryskiej oficynie Jameta Mettayera w związku z ustanowieniem przez króla Henryka III (Walezego) Bractwa Śmierci i Pasji Pana Naszego Jezusa Chrystusa. Egzemplarze tego dzieła oprawiono w brązową skórę ze srebrzoną (co miało wymiar symboliczny) dekoracją. Na okładzinach przedstawia ona personifikację Śmierci (kościotrup z kosą i klepsydrą), otoczoną czaszkami i utensyliami pogrzebowymi, zaś na grzbiecie katafalk otoczony świecami na lichtarzach. Z księgami dotyczącymi liturgii pogrzebowej wiążą się m. o. z czaszkami i piszczelami w centrum lub w narożach okładzin (także jako srebrne okucia). Dzieła tego rodzaju powstawały przez cały okres nowożytny, także w Rzeczypospolitej.
Ludzka skóra
(ang. human skin; niem. Menschenleder; fr. peau umaine)
Z perspektywy współczesnego człowieka jako makabryczne postrzegane są oprawy, których obleczenie wykonano z ludzkiej skóry. Przypadki tego rodzaju, określane w kręgu anglosaskim jako „antropodermiczna bibliopegia” (introligatorstwo antropodermiczne, anthropodermic bibliopegy), odnotowywano przynajmniej od pocz. XVII w. (księga dot. spisku Henry’ego Garneta przeciw królowi Anglii oprawiona w skórę tegoż spiskowca). Oprawy ze skóry skazańców lub osób zmarłych, których ciała przeznaczono np. do publicznych sekcji zwłok, wykonywano do końca XIX w. Pozyskiwanie skóry ludzkiej w największym stopniu miało miejsce w środowisku medycznym, wśród lekarzy dokonujących sekcji zwłok. Zdjętą ze zwłok skórę wyprawiali i wykorzystywali do oprawiania własnych książek. Niektóre ich działania były szczególnie ekscentryczne, jak np. oprawa dzieła traktującego o chorobach skóry w skórę chorego na taką chorobę, czy oprawa książki w skórę zdjętą z piersi razem z brodawką sutkową. Makabryczną osobliwością jest też grupa dziewiętnastowiecznych opraw Tańca śmierci z rycinami Hansa Holbeina mł., prezentowanych w 1903 r. na wystawie bibliofilskiego Grolier Club w Nowym Jorku.
Pozyskiwanie i wykorzystywanie ludzkiej skóry, dziś uznawane za wynaturzenie, było dawniej akceptowane etycznie, i mogło mieć na celu:
- względy kolekcjonerskie - uzyskanie unikatowego przedmiotu (curiosum, fetysz, talizman, przedmiot magiczny);
- upokorzenie, dodatkową karę za zbrodnie;
- upamiętnienie osoby zmarłej (np. zapis testamentalny).
O ile uprawnione wydaje się rozpatrywanie przywołanych artefaktów w kontekście dawnego rozumienia sprawiedliwości, kary za zbrodnie, czy też ekscentryczności, o tyle świadectwem ekstremalnego zwyrodnienia są oprawy ze skóry zamordowanych więźniów, wykonywane (wraz z innymi „wyrobami” z ludzkiej skóry) w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie podczas II wojny światowej. Pojedyncze, zachowane do dziś i zidentyfikowane, obiekty tego rodzaju przechowywane są w Muzeum Auschwitz-Birkenau.
Pod względem materiałowym zarówno garbarze jak i introligatorzy pracujący ze skórą ludzką pozytywnie oceniali jej jakość: spoistość, elastyczność, odporność na rozdarcie, atrakcyjną powierzchnię. Pergamin zyskiwał niższe oceny ze względu na brudno-żółtą barwę.
Jednym z patronów introligatorstwa jest święty Bartłomiej, męczennik, który został obdarty ze skóry.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Żałobne oprawy
Grafika
Makabryczna oprawa z czasów Hanryka III Walezego, Francja, ok. 1580, fot. wg: Angers, Bibliothèque municipale
Oprawa księgi liturgicznej z czaszkami i piszczelami na narożnych okuciach, Wilno, XVII w., wg: Laucevičius 1976
Oprawy wykonane z ludzkiej skóry prawdopodobnie w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie, przed 1945 r., fot. wg. Kwiecień, Lach 2020
Przypisy
- Grolier Club 1903, nr kat. 177-179;
- Thompson 1946, s. 93-102;
- Boinet 1956, s. 341-345;
- Thompson 1968, s. 119–160;
- Laucevičius 1976, il. 14;
- Devauchelle 1995, s. 74;
- Le Bars 1998, s. 60;
- Wittock 2009, nr kat./il. 9;
- Kwiecień, Lach 2020.
- Megan Rosenbloom, Mroczne archiwa: śledztwo w poszukiwaniu książek oprawionych w ludzką skórę, Kraków 2021.
- V. Budzicz, Książki w oprawach z ludzkiej skóry, w: Książki ze strychu (blog), https://ksiazkizestrychu.blogspot.com/2020/06/oprawy-ksiazek-z-ludzkiej-skory.html?m=0&fbclid=IwAR31VOz9yNfUnsBgqZDBF0kkOi76F8KNvNNTzD_gARuXVoX6W3uDsJL9gIQ, (dostęp 06.06.2020).
- [Z.], Skóra ludzka oprawą do książek, „Polska Gazeta Introligatorska”, 1930, nr 1, s. 7-10.
- P. Kersten, Bucheinbände in Menschenhaut, "Zeitschrift für Bücherfreunde" 1910, nr 8, s. 263-4.
- A. Schüler, Bucheinbände in Menschenleder – über Geschmack lässt sich streiten. Paul Kerstens kulturelle Großtat, w: Wortwelle (blog), https://www.wortwelle.com/bucheinbaende-in-menschenleder/, (dostęp 06.06.2020).
- Ilse Koch, w: Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ilse_Koch, (dostęp 06.06.2020).
Autor: A.W., E.P
