Kodeks
Kodeks
(łac. codex; ang. codex, fr. codex; wł. codice)
Jedna z form książki składająca się z bloku książkowego i oprawy. Budowę bloku obrazuje schematycznie il. 1, jest to zbiór kart zawierających treść książki i kart przybyszowych. Karty najczęściej są papierowe lub pergaminowe, w najwcześniejszych kodeksach także papirusowe; zapisane lub zadrukowane dwustronnie. Karty są pojedyncze (rzadko) lub złożone, po złożeniu włożone jedne w drugie tworzą składki. Składki są oprawione, czyli połączone ze sobą w grzbiecie różnymi systemami łączenia (szyte lub klejone) i zabezpieczone przed zniszczeniem różnymi formami oprawy.
Historia
Główną i najbardziej znamienną cechą książki jest zawarta w niej treść. Na przestrzeni wieków poszukiwano takich rozwiązań, by zmieścić odpowiednio dużo tekstu i to w taki sposób, by jego ciągłość została zachowana. Najprostszym rozwiązaniem było sklejanie ze sobą następujących po sobie części. W ten sposób wykształciła się forma →zwoju wykonanego z papirusu. Wzrost popularności skóry wiąże się niewątpliwie ze współzawodnictwem między Egiptem i Pergamonem, w których znajdowały się dwie konkurujące ze sobą najwspanialsze biblioteki starożytności. Ptolemeusz w II w. p. n. e. wstrzymał eksport papirusu dla biblioteki pergamońskiej, co miało zahamować jej rozwój. Efekt tych działań był odwrotny, gdyż w Pergamonie zaczęto wytwarzanie materiału pisarskiego ze skóry - pergaminu. Udoskonalenie technologii wytwarzania i wzrost produkcji pergaminu wynikały z chęci uniezależnienia się od importu egipskiego, a także dużego zapotrzebowania na materiał piśmienny lokalnego skryptorium. Ograniczony wielkością skóry zwierzęcej pergamin oraz jego grubość i sztywność sprawiały, że gorzej nadawał się do rolowania niż papirus. Ta cecha pergaminu, jak również nieporęczność zwoju były przyczyną poszukiwań innej formy zewnętrznej dla zapisanego tekstu. Zamiast sklejać karty, zaczęto je kłaść jedne na drugich, wzorując się na poliptykach drewnianych tabliczek. Stąd również zapewne nazwa nowej postaci książki - kodeks od słowa coudex (łac. kloc drewna), początkowo stosowana do dwóch lub więcej połączonych ze sobą tabliczek drewnianych. Pisano na nich prostymi narzędziami np. na tabliczkach pokrytych farbą pisano zwęglonym patyczkiem, zaś na tabliczkach wypełnionych woskiem ryto tekst rysikiem (il. 2).
Później termin ten został zastosowany do kodeksów wykonanych z papirusu i coraz częściej z pergaminu. Zamiast sklejać karty i zwijać je w rulon, wystarczyło przełamać je na pół. Kilka lub kilkanaście przełamanych kart włożonych jedne w drugie tworzyło pierwsze kodeksy. Choć dla papirusu charakterystyczną formą pozostawał zwój, to istniał krótki okres przejściowy, w którym powstawały kodeksy papirusowe. Okazał się on jednak zbyt łamliwy, aby wykorzystywać go w nowej formie książki. Powszechnie więc zaczęto do tworzenia kodeksów używać bardziej dla nich odpowiedniego pergaminu. Wytwarzano go ze skór, głównie młodych zwierząt (cieląt, jagniąt, koźląt). Były to skóry wyprawiane (bez sierści, oskrobane, wypłukane), ale nie garbowane. Poddawano je wielu procesom, w wyniku których uzyskiwano wyrób miękki, elastyczny, jasny. Ogromną zaletą pergaminu było to, że można go było pokrywać pismem z obu stron, a także stosować iluminowane zdobienia (miniatury), ponieważ farby nie rozlewały się na nim tak, jak na papirusie. Kolejny ważnym atutem była też możliwość pozyskania podłoża pisarskiego z miejscowych surowców w niemalże wszystkich krajach.
W 2 poł. I w. kodeks rozpowszechnił się wśród niższych warstw, podczas gdy zwój był nadal popularny wśród warstw zamożniejszych. Juliusz Cezar był podobno pierwszym, który "zaczął listy zginać w stronice [...], gdy przedtem konsulowie i wodzowie wysyłali listy pisane na całej długości zwoju". Z kilku złożonych i zszytych kartek powstawał bardzo praktyczny notes. Kształtem przypominał drewniany "codex", ale był znacznie wygodniejszy. Takie notesy w Rzymie były w użyciu już w I w.p.n.e., sporządzano je głównie z pergaminu, rzadziej papirusu. Przejście od notesu do książki było już łatwe, choć dokładnie nie wiadomo, jak i kiedy to nastąpiło.
Kodeksy dzieliły się na jednoskładkowe (il. 3) i wieloskładkowe (il. 1). Te pierwsze były mniej poręczne, m.in. nie zamykały się. Taką budowę posiadała większość koptyjskich i greckich kodeksów papirusowych. Pierwsze wieki naszej ery to olbrzymi rozwój popularności kodeksów. W IV - V w. ich wytwórczość zwiększyła się w zawrotnym tempie, przewyższając znacznie swą liczbą zwoje, kodeks zatem stopniowo wypierał zwój, aż do jego całkowitego zastąpienia. Pierwsze kodeksy miały stosunek wysokości kart do ich szerokości (po złożeniu) zbliżony do 1:1, a od V w. zaczął przeważać stosunek 3:2, który jest popularny do dziś. W powstawaniu kodeksów mieli swój udział ludzie różnych zawodów: wytwórcy papieru, pergaminu, skóry, kopiści, kaligrafowie, iluminatorzy, introligatorzy, drukarze, złotnicy, a nawet kowale. Niejednokrotnie jeden człowiek wykonywał kilka profesji. Najbardziej wszechstronni, z pośród wymienionych zawodów, związanych ściśle z wytwarzaniem książek, byli introligatorzy. Słowo „introligator” pochodzi z języka łacińskiego (intro - do środka, do wnętrza, ligare - wiązać). Nazwa wskazuje, na czym w dużym stopniu polegała ich praca. Trudnili się łączeniem składek w blok i ich zabezpieczeniem przed zniszczeniem poprzez wykonanie oprawy.
Dodatkowe informacje
Nazwa "kodeks" pochodzi z łac. codex – pień drzewa, kloc drzewny. Książka w formie kodeksu jest znana od końca I wieku n.e., a mniej więcej w III w.n.e. kodeks został ukształtowany w swej podstawowej formie i jest najpopularniejszą formą książki, która do dziś nie uległa zasadniczej zmianie. Do innych form książki należy zaliczyć: zwój, leporello, książkę mówioną (audiobook), książkę elektroniczną (e-book). Zaletami kodeksu, które stanowią o jego przewadze nad zwojem, jest po pierwsze łatwość korzystania: kodeks można w każdej chwili otworzyć na dowolnej stronie, podczas gdy zwój wymaga mozolnego przewijania. Ponadto można lepiej wykorzystać materiał pisarski poprzez dwustronne naniesienie treści. Dawni skrybowie i introligatorzy zawsze starali się odpowiednio ułożyć karty w kodeksie. W kodeksach papirusowych układano karty wg kierunku włókien. Blok był dzielony na sekcje, w których kierunki były zgodne, na zmianę pionowe i poziome. W kodeksach pergaminowych starano się, aby strony licowe i odmięsne leżały obok siebie tak, by po otworzeniu kodeksu strony recto i verso kart nie różniły się fakturą i kolorem. W kodeksach papierowych w ten sam sposób starano się ułożyć karty stroną od sita lub filcową.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Blok książki
Karta
Karty przybyszowe
Oprawa książki
Składka
Szycie książek
Grafika
il. 1. Budowa bloku książki, rys. K. Komsta-Sławińska
il. 2. Schemat kodeksu utworzonego z tabliczek woskowych, rys. K. Komsta-Sławińska
il. 3. Schemat kodeksu jednoskładkowego, rys. K. Komsta-Sławińska
Przypisy
- Bieńkowska B., Chamerska H., Zarys dziejów książki. Warszawa 1987, s. 35
- Dahl S., Dzieje książki. Wrocław 1965, s. 29-31.
- Keith Houston, Książka. Najpotęzniejszy przedmiot naszych czasów zbadany od deski do deski. Kraków 2017, s. 296-347.
- Kodeks, [Maciej Matwijów], Encyklopedia książki, red.Żbikowska-Migoń A., Skalska-Zlat M., Wrocław 2017, s.56-58.
- Encyklopedia Wiedzy o Książce. Praca zbiorowa. Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, s. 1178-1179.
- Semkowicz W., Paleografia łacińska, Kraków2011, s. 75-78, 115-135.
- Świderkówna A., Nowicka M., Książka się rozwija, Wrocław 1970, s. 218.
Autor: M.P.B.
